معصومه پرایس* – ونکوور
ماهی به‌عنوان نمادی مهم، تاریخی طولانی در منطقهٔ بین‌النهرین باستان و ایران دارد. ساکنان بین‌النهرین در گذشته‌های بسیار دور بر این باور بودند که اولین انسان‌ها به‌صورت نیمه‌انسان، نیمه‌ماهی از دریا بیرون آمده و پا بر خشکی نهاده‌اند. نمونهٔ چنین انسان-ماهی اسطوره‌ایی در پاسارگاد در یکی از دروازه‌های کاخ کوروش بزرگ نیز دیده می‌شود. قدیمی‌‌ترین مدرک مستند دربارهٔ اهمیت نمادین ماهی در ایران، شئ کوچک حکاکی‌شده بر سنگ از شهر باستانی شوش است که اکنون در موزهٔ لوور پاریس نگاهداری می‌شود. این شئ کوچک که نخ‌ریس نامیده می‌شود، زنی اشرافی و مهم را نشان می‌دهد که بر چهارپایه‌ای مجلل و تزئین‌شده نشسته و نخ می‌تابد. پشت سرش، ندیمه‌ای او را باد می‌زند، و جلوی او میز کوچکی است با ظرف خوراکی شامل یک ماهی تزئین‌شده. این زن یک بافندهٔ معمولی نیست. لباس، آرایش مو و تزئینات چهارپایه و میز با پنجه‌های شیر که نماد قدرت است، نشان می‌دهد که او الهه یا زنی مهم در معبد یا شاه‌دختی در دربار است. از منابع دوران هخامنشی می‌دانیم که زنان بالامقام، پارچه‌های نفیسی می‌بافته‌اند، از آن جامه‌های مجلل درست می‌کرده‌اند و آن‌ها را شب ازدواج به شوهر‌های خود یا معابد هدیه می‌داده‌اند. از آنجایی‌که نیمهٔ دیگر این شئ که نشان می‌داده این زن به که ادای احترام می‌کند از میان رفته است، حدس اینکه او برای که یا چه معبدی نخ ریسی می‌کند، ممکن نیست. ولی همین‌که بانویی بالارتبه در حال بافندگی تشریفاتی با ظرفی حاوی ماهی دیده می‌شود، می‌توان حدس زد که به احتمال زیاد این عمل با مراسم باروری یا سال نو (زندگی نو) ارتباط دارد. زیرا ماهی نماد باروری هم بوده است.
در مجموعهٔ نفیس گنجینهٔ پیداشده در آمو دریا در موزهٔ بریتانیا در لندن، ماهی ساخته‌شده از طلای بسیار زیبا و ظریف وجود دارد که به دوران هخامنشی حدود پنج قرن قبل از میلاد می‌رسد. این ماهی سوراخی در دهانش دارد که نشان می‌دهد از این ظرف برای حمل و ریختن عطر یا روغنهای کمیاب استفاده می‌شده است. چنین اشیاء گران‌قیمت و نفیسی معمولاً در مراسم خاصی که باز ارتباط با خدایان، معابد یا درباریان دارد، استفاده می‌شده است.
از دوران ساسانی، اطلاعات بیشتری در مورد ماهی و نقش نمادین آن به‌ویژه در نوروز در دست است. در کتاب بندهشن (بنیان آفرینش) که به قرن هفت میلادی می‌رسد، اسطورهٔ آفرینشِ زرتشتیان این دوره توضیح داده شده است. این اسطوره در ابتدا چگونگی آفرینش هفت آفریدهٔ اول، آسمان، زمین، آب، اولین گیاه، اولین حیوان، اولین انسان و خورشید – آتش را شرح می‌دهد. در این اسطوره، تمام نیروهای خوب توسط خداوند خرد (اهورا مزدا) و تمام نیروهای شیطانی در دو دنیای روشن و تاریک جدا از هم توسط اهریمن آفریده می‌شوند. جدال ما بین این دو نیروهای خوب و بد سرانجام منتهی می‌شود به قربانی کردن اولین گیاه، حیوان و انسان. از این، قربانی کردن تمام گیاه‌‌ها، حیوانات و انسان‌ها به‌وجود می‌آیند تا نیروهای کافی برای جنگ با نیروهای اهریمنی وجود داشته باشد. آن روزی که این قربانی کردن انجام می‌شود، ستاره‌‌ها، خورشید و ماه به‌حرکت درمی‌آیند و گردش زمان، روز و شب و فصل‌ها آغاز می‌شوند. این روز که گردش زندگی آغاز می‌شود، اولین نوروز نامیده شده است. از جمله حیواناتی هم که برای دفاع از دنیای خوب آفریده می‌شوند، ماهی اسطوره‌ای در اقیانوسی اسطوره‌ای است به نام کارا ماهی. در موزهٔ ملی واقع در تهران در بخش ایران باستان، ظرفی نقره و طلاکوب‌شده وجود دارد که تصویری از این اقیانوس اسطوره‌ای و ماهی‌‌های درون آن دارد.
اهمیت نمادین ماهی در کتاب بندهشن جنبهٔ کیهانی هم دارد. در بخش دوم این کتاب، ماهی، آخرین و دوازدهمین صور فلکی است که به نام ماهیک (ماهی) نامیده می‌شود. این ماهیک در بخش چهاردهم نیز که دربارهٔ طبیعت حیوانات است، ظاهر می‌شود. در این فصل، نام ده نوع ماهی من‌جمله ماهیک ذکر می‌شود. در بخش بیست و هفتم کتاب که در مورد سالاری انسان و ماهی است، کار ماهی (کارا ماهی و آریز هم نامیده شده‌اند) سرکردهٔ ماهیان و دیگر حیوانات دریایی است که به جنگ نیروهای اهریمنی می‌روند.
در نهایت می‌شود گفت که اهمیت ماهی در ادبیات زرتشتی این دوره، هم به‌خاطر جنبهٔ کیهانی آن به‌عنوان آخرین صور فلکی و هم به‌خاطر اهمیت کارا ماهی در اسطورهٔ آفرینش و نقش آن به‌عنوان سرکردهٔ موجودات حیوانی در جنگ با نیروهای اهریمنی می‌باشد. تمام کشورهایی که نوروز را جشن می‌گیرند، از ماهی به‌عنوان خوراک ویژهٔ این جشن باستانی استفاده می‌کنند، و این تصادفی نیست به‌خصوص که ماهی در بیشتر این کشور‌ها کمیاب‌تر از گوشت است. آنچه که در سفرهٔ هفت‌سین نوروزی مشاهده می‌شود، گل، گیاه، خاک، آب، ماهی، آینه (نماد آسمان)، تخم‌مرغ (مردم) و شمع (نماد آتش و اهورا مزدا) برای بزرگداشت هفت آفریدهٔ اول می‌باشند و به‌نوعی جشن زندگی و بزرگداشت اسطورهٔ افرینش زرتشتیان دورهٔ ساسانی‌اند و تمام موجوداتی که در این آفرینش و جدال نیک و بد سهم داشته‌اند، به‌یاد آورده می‌شوند.
نوروزتان پیروز
*معصومه پرایس دارای فوق لیسانس در رشتهٔ مردم‌شناسی از دانشگاه لندن و نویسندهٔ هفت کتاب دربارهٔ جنبه‌های مختلف فرهنگ ایران است. سایت اینترنتی ایشان در مورد فرهنگ ایران بسیار مورد استفادهٔ فرهنگیان و عامهٔ مردم در آمریکای شمالی قرار دارد. برای اطلاعات بیشتر در مورد تحقیقات و کتاب‌های خانم پرایس به سایت‌های اینترنتی ایشان مراجعه کنید:
