دکتر مصطفی عابدینی‌فرد، دانشگاه یوبیسی – ونکوور
روز جمعه، ۵ آوریل ۲۰۲۴، دکتر دومنیکو اینجِنیتو، دانشیار ایران‌شناسی و ادبیات کلاسیک فارسی در دانشگاه کالیفرنیا در لس آنجلس، مهمان دانشگاه یوبیسی بود و سخنرانی‌ای با موضوع گفتمان فمینیستی در آثار جها‌ن‌ملک خاتون (۷۲۴ ه.ق. تا احتمالاً ۷۸۴ تا ۷۹۵ ه.ق.)، شاعر ایرانی قرن هشتم هجری، و فروغ فرخزاد (۱۳۱۳ تا ۱۳۴۵ ه.ش.)، شاعر معاصر ایرانی، ایراد کرد. این دعوت از سوی دپارتمان آسیاپژوهی و به‌سرپرستی دکتر مصطفی عابدینی‌فرد، استادیار ادبیات مدرن فارسی، و دکتر الکساندرا هافمن، استادیار ادبیات کلاسیک فارسی در دانشگاه یوبیسی، صورت گرفت و در قالب «سلسله‌سخنرانی‌های علیرضا احمدیان در ایران‌شناسی و مطالعات جوامع فارسی‌زبان» در ساختمان یوبیسی رابسون اسکوئر (UBC Robson Square) در مرکز شهر ونکوور برگزار شد.
سلسله‌سخنرانی‌های علیرضا احمدیان از سال ۲۰۱۹ در دانشگاه یوبیسی برگزار می‌شوند. پیش از آن، این سخنرانی‌ها تحت عنوان «سلسله‌سخنرانی‌های ایران‌شناسی در دانشگاه یوبیسی» انجام می‌شد. در سال ۲۰۱۹، این سخنرانی‌ها به‌منظور گرامیداشت یاد و تلاش‌های ارزندهٔ زنده‌یاد علیرضا احمدیان (۲۰۱۹-۱۹۸۱)، که ازجمله پایه‌گذاران آموزش زبان فارسی در دانشگاه یوبیسی بود، به نام جدید تغییر عنوان داد. پس از شیوع کووید-۱۹، این سخنرانی‌ها مدتی به‌صورت آنلاین برگزار می‌شدند، اما از سال ۲۰۲۳ به‌بعد، هم به‌صورت آنلاین و هم حضوری انجام می‌شوند. هدف اصلی از راه‌اندازی این سخنرانی‌ها، ایجاد فضایی برای افزایش ارتباط میان دانشگاه یوبیسی با ایرانیان، دیگر فارسی‌زبانان و علاقه‌مندان به مطالعات ایران‌شناسی و جوامع فارسی‌زبان در ونکوور از یک‌سو و از دیگرسو جلب حمایت‌های مالی لازم به‌منظور رشد و توسعهٔ هرچه بیشترِ گرایش زبان و ادبیات فارسی در دپارتمان آسیاپژوهی در یوبیسی بوده است.
در کنار سخنرانی‌های معمول در این مجموعه، یک یا دو رویداد بزرگ سالانه نیز برگزار می‌شود. سخنرانی دکتر اینجنیتو از جملهٔ این رویدادهای سالیانه است که همواره به‌صورت حضوری و در شهر ونکوور برگزار شده است و خوشبختانه امسال نیز، همچون سال‌های گذشته، با استقبال خوبی از سوی مخاطبان، به‌ویژه ساکنان ایرانی‌تبار ونکوور مواجه شد.
پیش از سخنرانی، دکتر عابدینی‌فرد ضمن خوشامدگویی به حضار، خبر پیوستن دکتر الکساندرا هافمن، استادیار ادبیات کلاسیک فارسی، به دپارتمان آسیاپژوهی را به اطلاع عموم رساند و از این اتفاق به‌عنوان موفقیتی در مسیر دستیابی به اهداف دپارتمان یاد کرد و آن را به جامعهٔ ایرانی و فارسی‌زبان ونکوور تبریک گفت. سِمَتی که دکتر هافمن در آن مشغول به تدریس است، با حمایت مالی مشترکِ دانشگاه یوبیسی و برخی از اعضای جامعهٔ ایرانی-کانادایی در ونکوور فراهم شده است. در همین راستا، پس از سخنان دکتر عابدینی‌فرد، دکتر کلر کراوستن، رئیس دانشکدهٔ هنرهای دانشگاه بریتیش کلمبیا، دربارهٔ پیشینه، توسعه و اهداف آیندهٔ گرایش زبان و ادبیات فارسی در دپارتمان آسیاپژوهی دانشگاه بریتیش کلمبیا صحبت کرد. خانم کراوستن در سخنان خود به رشد و موفقیت روزافزون این گرایش در این دانشگاه اشاره کرد و آن را یکی از قوی‌ترین و نویدبخش‌ترین برنامه‌های درسیِ زبان فارسی و ایران‌پژوهی نه‌تنها در آمریکای شمالی بلکه حتی در سطح جهانی دانست. او از شکیبایی و حمایت جامعهٔ ایرانی-کانادایی و فارسی‌زبانِ ونکوور در طول فرآیندِ طولانی‌مدتی که منجر به راه‌اندازیِ این گرایش شده، قدردانی و تأکید کرد که گرچه پیشرفت‌های صورت‌گرفته ممکن است در نظر نخست کمی کُند به نظر برسد، اما با توجه به پیچیدگی‌ها و موانع موجود در این حوزهٔ خاص، و البته با مقیاسِ زمان‌بندی‌های دانشگاهی، در حقیقت با سرعت چشمگیری همراه بوده است.
دکتر کراوستن بر اهمیت وجودِ گرایش زبان و ادبیات فارسی در یوبیسی تأکید کرد و آن را فرصتی ارزشمند برای دانشجویان، به‌ویژه گویشوران فارسی نسل دوم در کانادا، دانست تا بتوانند زبان و ادب و فرهنگ فارسی و ایرانی را در سطوح مقدماتی تا پیشرفته مطالعه کنند. وی همچنین با توجه به اهمیت و پیچیدگی‌های روزافزون مسائل مربوط به خاورمیانه، توجه به این رشته دانشگاهی را در دنیای امروز امری بسیار حیاتی دانست و با افتخار اعلام کرد که این گرایش در یوبیسی اکنون طیف گسترده‌ای از دروس مرتبط با فرهنگ و ادبیات ایرانی و فارسی را، از دوران ادب و فرهنگ کلاسیک تا روزگار معاصر، پوشش می‌دهد.
خانم کراوستن با اشاره به حضور اعضای جدید هیئت علمی، ازجمله دکتر الکساندرا هافمن که در ادبیات و فرهنگ کلاسیک فارسی تخصص دارد، رشد پیوستهٔ بدنهٔ هیئت علمی این گرایش در یوبیسی را تحسین کرد و تعهد داد که به حمایت از برنامه‌های آینده در این حوزه ادامه دهد. دیگر اعضای هیئت علمی این گرایش در یوبیسی دکتر حسام دهقانی، استادیار آموزش زبان فارسی، و دکتر نوینا نقوی، استادیار فرهنگ‌های اسلامی و متأثر از زبان فارسی در جنوب آسیا، هستند. ازجمله اهداف مهم آینده، که دکتر کراوستن به آن اشاره کرد، تقویت ظرفیت کتابخانهٔ یوبیسی برای پشتیبانی از آموزش زبان فارسی و مطالعات ایران‌شناسانه بود، به‌ویژه نیاز به جذب کارکنانی که دست‌کم با زبان فارسی آشنا بوده و در مدیریت و حفظ آثار ارزشمند تخصص داشته باشند. او جامعهٔ ایرانی-کانادایی و فارسی‌زبان ونکوور را تشویق کرد که به اهدای مجموعه‌کتاب‌ها و منابع مرتبط خود به کتابخانهٔ یوبیسی اهتمام ورزند و این کار را گامی مهم در پیشبرد تحقیقات دانشجویان و استادان دانست.
پس از صحبت‌های دکتر کراوستن، دکتر هافمن سخنران جلسه، یعنی دکتر اینجنیتو، را معرفی کرد و به تحقیقات گسترده و نقش مهم وی در پیشبرد مطالعات مرتبط با ادبیات فارسی اشاره نمود. سخنرانی دکتر اینجنیتو بر دو شاعر زن برجسته متمرکز بود: جها‌ن‌ملک خاتون، شاعر شیرازی قرن هشتم هجری، و فروغ فرخزاد، شاعر مدرنیست ایرانی. او در این سخنرانی به بررسی چالش‌هایی پرداخت که هر یک از این دو شاعر زن در دوره و زمانهٔ خود و در تلاش برای بیان و ابراز صدای خود در چارچوب محدودکنندهٔ ادبیات مردسالار – به‌ویژه در رابطه با بیان مضامین عاشقانه و جنسی در شعر – با آن‌ها روبه‌رو بوده‌اند.
جها‌ن‌ملک خاتون یکی از برجسته‌ترین شعرای کلاسیک فارسی است که بیش از ۱۴۰۰ غزل با موضوعات عاشقانه و عرفانی از او به‌جا مانده است. دکتر اینجنیتو به قیدوبندهای فرهنگی و اجتماعی‌ای که جها‌ن‌ملک خاتون با آن‌ها مواجه بود، ازجمله سنگ‌اندازی‌های شعرای مرد معاصر او، مانند عبید زاکانی، که گاه با حملات زننده و زن‌ستیزانه نیز همراه بود، اشاره کرد و خاطرنشان ساخت که علی‌رغم همهٔ این چالش‌ها، خاتون همچنان به سرایش شعر پایبند ماند و در اشعارش مکرراً به تلفیق مضامین عشقی و عرفانی پرداخت.
اینجنیتو با تحلیل بخش‌هایی از مقدمهٔ دیوان جها‌ن‌ملک خاتون، که به‌احتمال فراوان به‌قلم خود شاعر نوشته شده است، بر اهمیت ویژهٔ این مقدمه تأکید کرد. او اشاره کرد که این متن کوتاه و منحصربه‌فرد در ادبیات کلاسیک فارسی، در عین پایبندی به برخی از عُرف‌های نگارشیِ رایج در این گونهٔ ادبی، به‌شکلی بی‌سابقه از این سنت‌ها فاصله می‌گیرد، چرا که هم حاوی دفاعیهٔ جانانهٔ جها‌ن‌ملک خاتون از حق خود به‌عنوان یک زن برای سرودن شعر است و هم بخش‌هایی از افکار و دغدغه‌های شخصی او را منعکس می‌کند.
اینجنیتو در قسمت دوم سخنرانی‌اش به فروغ فرخزاد، شاعر نوگرای ایرانی، پرداخت و در بخش‌های مختلف سخنرانی، چالش‌های او به‌عنوان یک زن شاعر در ایران مدرن را با موانعی که جها‌ن‌ملک خاتون با آن‌ها روبه‌رو بود، مقایسه کرد و به شباهت‌های مهمی میان این دو شاعر برجسته اشاره نمود. در ادبیات مدرن، فروغ فرخزاد به‌ویژه به‌دلیل رویکرد جسورانه‌اش در شعر نوِ فارسی، به‌خصوص در بیان صریح تمایلات جنسی و بی‌پروانویسی، شهرت دارد. اشعار فرخزاد، به‌ویژه به‌دلیل تمرکز بر مضامین عشق، جنسیت و هویت زنانه، تحولی عمیق در بیان صریح موضوعاتی ایجاد کرد که تا پیش از او در ادبیات فارسی تابو تلقی می‌شدند. آثار فرخزاد به‌طور قابل‌توجهی از سنت‌های معمول در شعر کلاسیک فارسی فاصله گرفت و به سبکی شخصی و اعترافی تبدیل شد که تلاش داشت واقعیت‌های زندگی مدرن ایرانی را منعکس کند. اینجنیتو در تأیید این ادعا، به بررسی مختصر شعر «گناه» فرخزاد پرداخت و این اثر جنجالی و محوری را نمونه‌ای از شجاعت او در پرداختن به تمایلات جنسی زنانه در شعرش و همچنین به‌جان‌خریدن پیامدهای اجتماعی این بیان جسورانه دانست.
بعد از سخنرانی، گفت‌و‌گویی کوتاه میان دکتر اینجنیتو، دکتر هافمن و دکتر عابدینی‌فرد صورت گرفت و پس از آن به پرسش‌های حضار پاسخ داده شد. این رویداد با اعلام خبر پیوستن دکتر نوینا نقوی به تیم برگزارکنندهٔ سخنرانی‌های علیرضا احمدیان، به پایان رسید.
نسخهٔ ضبط‌شدهٔ این سخنرانی را می‌توانید از طریق صفحهٔ یوتیوب دپارتمان آسیاپژوهی در یوبیسی ببینید و بشنوید:
مجموعه‌سخنرانی‌های علیرضا احمدیان امسال نیز با برگزاری چندین رویداد آنلاین و حضوری ادامه خواهد یافت. برخلاف سال گذشته، امسال دو سخنرانی اصلی برگزار می‌شود. در تاریخ ۱۹ اکتبر ۲۰۲۴، دکتر عباس توفیق، سردبیر مجلهٔ طنز توفیق، سخنرانی‌ای با عنوان «ایرانیان نیم قرن به چه خندیدند؟» ارائه خواهد کرد. همچنین در تاریخ ۱۲ آوریل ۲۰۲۵، دکتر عبّاس امانت، استاد بازنشستهٔ تاریخ از دانشگاه ییل در ایالات متحده، با موضوع «تقویم شمسی و هویّت ایرانی» سخنرانی خواهند داشت. هر دوی این سخنرانی ها قرار است در ساختمان یوبیسی رابسون اسکوئر در مرکز شهر ونکوور برگزار شوند. جزئیات بیشتر و تغییرات احتمالی در برنامه‌ها از طریق صفحهٔ اینترنتی این مجموعه‌سخنرانی‌ها در وبسایت دانشگاه UBC و همچنین صفحات فیسبوک و اینستاگرام علیرضا احمدیان به اطلاع عموم خواهد رسید. علاقه‌مندان به شرکت در این سخنرانی‌ها که مایل به دریافت خبرنامهٔ این مجموعه هستند، می‌توانند از طریق لینک زیر ایمیل خود را به فهرست پستی اضافه کنند:
https://asia.ubc.ca/lecture-series/alireza-ahmadian-lectures/
