مروری بر تاریخچه و سیر تحولات کتاب الکترونیک از زمان معرفی تاکنون با تمرکز بر کتاب‌های الکترونیک به زبان فارسی
هومن کبیری پرویزی – ونکوور
ای‌بوک یا کتاب الکترونیکی کتابی است که به شکل دیجیتال منتشر می‌شود. این نوع کتاب متشکل است از متن، تصاویر یا هر دو، که قابل خواندن بر روی صفحه‌نمایش رایانه‌ها یا دیگر دستگاه‌های الکترونیک مانند تبلت یا تلفن هوشمند است. هرچند کتاب الکترونیک گاهی اوقات به‌عنوان «نسخهٔ الکترونیکی یک کتاب چاپی» تعریف می‌شود، ولی به‌ویژه در سال‌های اخیر برخی از کتاب‌های الکترونیکی بدون معادل چاپی و تنها به‌صورت دیجیتال وجود دارند.
نخستین ایده‌پردازی‌ها دربارهٔ کتاب‌های الکترونیک به ۹۳ سال پیش یعنی سال ۱۹۳۰ باز می‌گردد. زمانی که باب براون، نویسنده، شاعر و ناشر آمریکایی پس از دیدن نخستین فیلم ناطق در کتابش از «یک دستگاه مطالعهٔ ساده که می‌توانم آن را حمل کنم یا این‌ور و آن‌ور ببرم، به هر دوشاخهٔ برق قدیمی وصل کنم و اگر بخواهم، که می‌خواهم، در ۱۰ دقیقه رمان‌های صدهزارکلمه‌ای را بخوانم»، نوشت.
کتاب‌های الکترونیکی‌ای که امروز داریم هم هنوز با برخی از ایده‌های براون سازگار نیستند.
نخستین دستگاه‌های کتاب‌خوان الکترونیک در دههٔ ۱۹۷۰ و برای مصارف نظامی ساخته شدند. دو دههٔ بعد و در سال ۱۹۹۲ شرکت سونی به‌عنوان یکی از پیشگامان ساخت دستگاه‌های کتاب‌خوان، دستگاه کتاب‌خوانی با نام دیتا دیسکمن به بازار عرضه کرد که می‌توانست از روی سی‌دی کتاب را نمایش دهد و البته اقبال چندانی در بین مخاطبان پیدا نکرد.
به‌مرور شرکت‌های دیگر هم پا به عرصهٔ تولید و فروش دستگاه‌های کتاب‌خوان گذاشتند و از موفق‌ترین‌ها سافت‌بوک (SoftBook) بود که در سال ۱۹۹۸ به بازار عرضه شد و فرمت کتاب اپن ای‌بوک (Open eBook) را به بازار معرفی کرد.
در آن زمان کتاب‌های الکترونیکی را اغلب در دستگاه‌های ویژهٔ کتاب‌خوان می‌خواندند، اما با گسترش و پیشرفت تلفن‌های هوشمند و تبلت‌ها در سال‌های اخیر دیگر داشتن یک دستگاه تنها برای خواندن کتاب چندان توجیهی ندارد. مخصوصاً اینکه این دستگاه‌های کتاب‌خوان مانند همهٔ دستگاه‌های الکترونیکی دیگر رفته‌رفته فرسوده می‌شوند و باید آن‌ها را جایگزین کرد و این هزینه‌ای اضافی برای کسانی است که در هر حال دست‌کم گوشی تلفن همراه را به‌عنوان یکی از ملزومات زندگی تهیه می‌کنند و از طرف دیگر این دستگاه‌های کتاب‌خوان به‌سرعتِ برنامههای کاربردیِ (applications) تلفن‌های هوشمند و تبلت‌ها به‌روزرسانی نمی‌شوند. این در حالی است که کمتر کسی را می‌توان یافت که تلفن هوشمند یا تبلت نداشته باشد و هرچند سال یک‌بار آن را با مدل تازه‌تری جایگزین نکند. به‌همین دلیل است که شرکت‌های بزرگی که دستگاه‌های کتاب‌خوان عرضه می‌کردند، یا مانند شرکت بزرگ سونی تولید این دستگاه‌ها را متوقف کردند یا مانند شرکت آمازون در کنار دستگاه‌های کتاب‌خوان برنامهٔ کاربردی ویژهٔ کتاب‌خوان را برای تلفن‌های هوشمند و تبلت‌های مجهز به دو سیستم عامل اصلی یعنی آی‌او‌اس (iOS) و آندروید (Android) تهیه کرده و در دسترس کاربران قرار داده‌اند و به‌طور مرتب آن‌ها را به‌روز می‌کنند و از این راه کاربران را از خرید دستگاه‌های کتاب‌خوان جداگانه بی‌نیاز کرده‌اند چرا که هر کاربری می‌تواند با خرید کتاب الکترونیک آن را روی دستگاه‌های مختلفی مانند تلفن هوشمند، تبلت یا کامپیوتر بخواند.
در دههٔ ۲۰۰۰ تعداد زیادی از کتاب‌های چاپی با فرمت دیجیتال روی اینترنت قرارداده شد، ولی فرمت‌های ابتدایی کتاب‌های الکترونیک مانند فایل‌های پی‌دی‌اف که هنوز هم در بسیاری از کتاب‌های فارسی موجود در اینترنت استفاده می‌شود، اشکالات و نقایص زیادی داشت. از آن جمله می‌توان به نبود امکان جستوجو در متن کتاب در کتاب‌هایی که به‌صورت تصویر تهیه شده بودند، یا نبود امکان تطبیق ابعاد کتاب با نمایشگرِ مورد استفادهٔ کاربر اشاره کرد.
همین شد که سافت‌بوک فرمت اُپن ای‌بوک (Open eBook) یا به اختصار OEB را در سپتامبر ۱۹۹۹ برای رفع مشکلات کتاب‌های الکترونیک با فرمت ثابت تدوین و به بازار عرضه کرد. این فرمت تا سال ۲۰۰۷ ارتقا یافت تا اینکه در سال ۲۰۰۷ انجمن بین‌المللی نشر دیجیتال (International Digital Publishing Forum) که برای تدوین استاندارد کتاب‌های دیجیتال تشکیل شده بود، توانست استانداردی با نام EPUB به‌عنوان جایگزینی برای OEB تدوین و منتشر کند. هرچند این انجمن در سال ۲۰۱۷ در اتحادیهٔ وب جهان‌گستر (World Wide Web Consortium) ادغام شد و به‌عنوان زیرمجموعه‌ای از آن در آمد، ولی فرمت ای‌پاب به‌عنوان فرمت اصلی کتاب‌های الکترونیک از آن زمان تاکنون پابرجا مانده است و آخرین ویرایش آن، یعنی ویرایش ۳٫۲ که در سال ۲۰۱۹ منتشر شد، از آن زمان تاکنون تغییری نیافته است و البته کارگروه نشر الکترونیک اتحادیهٔ وب جهان‌گستر که وظیفهٔ تدوین و ارتقای این استاندارد را بر عهده دارد، در حال کار بر روی نسخهٔ ۳٫۳ ای‌پاب است.
مهم‌ترین مزیت فرمت ای‌پاب در کتاب‌های الکترونیک قابلیت استفاده از چیدمان سیال متن (flowing text) در کتاب است که امکان تطابق متن با ابعاد صفحه‌نمایش کاربر را می‌دهد و هرچه صفحهٔ نمایش کوچک‌تر باشد، تعداد صفحات کتاب به‌طور خودکار افزایش می‌یابد چون مقدار کمتری از متن را در هر صفحه نشان می‌دهد.
از مهم‌ترین مزیت‌های کتاب‌های الکترونیک در دنیای امروز، می‌توان به ارزان‌تربودن آن‌ها به‌دلیل هزینه‌های تولید کمتر به‌ویژه نداشتن هزینهٔ چاپ، امکان انتشار سریع در سراسر جهان بدون نیاز به هزینه‌های ارسال، قابلیت‌هایی مانند جستوجو در متن به‌مثابه ایندکسی بی‌انتها، صرفه‌جویی در اشغال فضا در خانه یا در محل کار با امکان داشتن صدها کتاب در کتابخانهٔ مجازی روی دستگاه‌های الکترونیکی، امکان خواندن کتاب به‌صورت مشترک و هم‌زمان با دیگر اعضای خانواده، امکان خواندن کتاب روی دستگاه‌های مختلف مانند تلفن هوشمند، تبلت یا کامپیوتر شخصی اشاره کرد.
ناشران فارسی‌زبان هم، چه در داخل و چه در خارج از ایران، به‌ویژه در یک‌دههٔ گذشته به انتشار کتاب‌های فارسی الکترونیک روی آورده‌اند؛ اقدامی ستایش‌برانگیز که هرچند دارای نقایصی هم بوده است. از مهم‌ترین نقایص کتاب‌های الکترونیک فارسی به‌ویژه در خارج از ایران استفاده از قالب ثابت برای متن (fixed layout) است که موجب می‌شود کاربر ناچار شود برای خواندن کتاب در صفحه‌نمایش‌های کوچک‌تر مثل تلفن همراه به چپ و راست یا بالا و پایین پیمایش (scroll) کند تا بتواند متن را بخواند. این مشکل گاهی آن‌چنان آزاردهنده می‌شود که کاربر عطای خواندن کتاب را به لقایش می‌بخشد. از اشکالات دیگر برخی از کتاب‌های الکترونیک فارسی موجود، از چپ‌به‌راست ورق‌خوردن، نبود امکان جستوجو و استفاده از فونت‌های پیش‌فرض برنامههای کاربردی کتاب‌خوان است که به‌ویژه برای کاربران فارسی‌زبان به‌دلیل نبود فونت‌های متنوع و از آن مهم‌تر فونت‌هایی که برخی نویسه‌های ویژهٔ زبان فارسی را درست نشان نمی‌دهند، خسته‌کننده است.
اما پشتیبانی برنامههای کاربردی کتاب‌خوان در سال‌های اخیر به‌ویژه دو برنامهٔ اپل بوکس و گوگل پلی بوکس از زبان فارسی موجب شده امکان تولید کتاب‌های الکترونیک با کیفیت بالا فراهم شود که نشر رها در ونکوور از این قابلیت‌ها در نخستین کتابش با نام «ریشه‌ها و نشانه‌ها در نمایش میر نوروزی» که به‌تازگی منتشر شده، بهره گرفته است. این کتاب را می‌توانید بسته به سیستم عامل دستگاه مورداستفاده‌تان از لینک‌های زیر بخرید و بخوانید:
برای خرید کتاب از فروشگاه اپل بوکس اینجا و از فروشگاه گوگل پلی‌بوکس اینجا کلیک کنید.
همچنین کتاب دوم نشر رها با عنوان بوی برگ شمعدانی هم با همین قابلیت‌ها در فروشگاه‌های اپل بوکس و گوگل پلی بوکس در دسترس است.
در مطالب آینده دربارهٔ این قابلیت‌ها و امکانات برنامههای کاربردی کتاب‌خوان این دو شرکت بیشتر خواهیم نوشت.
