گفت‌وگو با مریم سپهری، کارگردان مستند «البرز که می‌رفتیم»، به‌مناسبت اکران این مستند در سینما تک ونکوور
هومن کبیری پرویزی – ونکوور
باخبر شدیم به‌کوشش بنیاد رسانه‌ای پلان، فیلم مستند «البرز که می‌رفتیم»، ساختهٔ مریم سپهری، که نگاهی دارد به تاریخچهٔ دبیرستان البرز و نقش زنده‌یاد دکتر محمدعلی مجتهدی در شکل‌گیری این دبیرستان و تبدیل آن به یکی از ماندگارترین مؤسسات آموزشی در تاریخ ایران، روز ۵ دسامبر ۲۰۲۴ در سینماتک ونکوور به روی پرده خواهد رفت. این نمایش فیلم با جلسهٔ پرسش و پاسخ با کارگردان فیلم همراه خواهد بود.*
به‌همین مناسبت گفت‌وگویی داشتیم با مریم سپهری، کارگردان فیلم، تا از انگیزه‌شان برای ساخت این مستند و مشکلاتی که در این راه با آن مواجه شده‌اند، برایمان بگویند که توجه شما را به آن جلب می‌کنیم.
* * * * *
با سلام و سپاس از وقتی که برای این گفت‌وگو گذاشتید، هرچند خوانندگان ما پیش‌تر از طریق مطالب تهیه‌شده از سوی دوستانمان در گروه نمایش فیلم پلان، به‌ویژه دوست عزیزمان محمدرضا فخرآبادی، در نشریه با پیشینهٔ شما و فیلم «زنبورک در گام مینور» آشنا شده‌اند، ولی با توجه به گذشت چند سالی از آن زمان، سپاسگزار می‌شویم خودتان را برای خوانندگان ما معرفی کنید و کمی از پیشینهٔ هنری‌تان برایمان بگویید.
سپاس از توجه و لطفی که به فیلم‌های من دارید و امکانی که با این گفت‌وگو در رسانهٔ همیاری به من دادید. ممنون از محمدرضای عزيز و حمایت همیشگی‌اش که امکان گفت‌وگوی من را با مخاطبان پلان فراهم می‌کند.
از حدود بیست و پنج سال پیش با تصمیمی مهم و چرخشی که بعد از آن در رشتهٔ تحصیلی و زمینهٔ کاری‌ام، پیراپزشکی، رخ داد به نوشتن داستان، ساختن مستند و عکاسی رو آوردم.
چند دهه عکاسی و نگاهی که در پی سال‌ها نوشتن به آن رسیده بودم، مقدماتی را فراهم کردند که مستندسازی را شروع کنم. مستندهای «انار کوچک کویر»، «مهربانو» و «تا باران بعدی»، فیلم‌های کوتاه و نیمه‌بلندی بودند که پیش‌درآمدی برای قدم‌های بعد شدند.
مستندهای «فراتر از رنگ»، «زنبورک در گام مینور» و «البرز که می‌رفتیم»، به‌ترتیب طولانی‌تر و در مرحلهٔ ساخت، فیلم‌های پیچیده‌تری شدند.
دو فیلم «فراتر از رنگ» و «زنبورک در گام مینور» این اقبال را داشتند که در جشنواره‌های ایرانی و خارجی حضور داشته باشند و جوایزی کسب کنند.
«البرز که می‌رفتیم»، اما از تمام این قواعد مستثنی بود و بنا به‌دلایلی، که به تفصيل آن را خواهم نوشت، نه پروژه‌ای تلویزیونی بود و نه مطلوب جشنواره‌ها.
خوشحالم که بعد از گذشتن از مسیر پرپیچ‌و‌خم و پردست‌انداز ساخت این فیلم، حالا که بار پخش آن هم بر دوش خودم است، در اینجا ونکوور، آن را با شما عزيزان می‌بینم.
در گزارشی که در سال ۲۰۱۹ دربارهٔ نمایش فیلم مستند «زنبورک در گام مینور» در ونکوور منتشر کرده بودیم، اشاره شده بود که آن زمان شما مشغول تحقیق دربارهٔ شخصیت دکتر مجتهدی به‌عنوان مدیر دبیرستان البرز و انجام مصاحبه با فارغ‌التحصیلان این دبیرستان بودید. کلاً ساخت فیلم مستند «البرز که می‌رفتیم» چقدر طول کشید؟
دقیقاً. به‌درستی اشاره کردید. پژوهش این فیلم در نیمهٔ دوم سال ۲۰۱۸ آغاز شد و پست پروداکشن آن، اواسط ۲۰۲۳ پایان گرفت؛ زمانی در حدود پنج سال.
چه شد که به فکر ساختن این مستند افتادید؟ چرا به سراغ دبیرستان البرز رفتید و نه مثلاً دارالفنون یا دبیرستان ادب اصفهان یا حتی دبیرستان انوشیروان دادگر؟ آیا شخصیت دکتر محمدعلی مجتهدی در این تصمیم نقش داشت؟
پیش از شروع مستند البرز، من سه مستند پرتره کار کرده بودم و قصد داشتم در این فیلم چهارم هم، شخصیت دکتر مجتهدی را محور قرار دهم و دربارهٔ ایشان، فیلم بسازم.
تصور نمی‌کردم گذشت زمان و خلل‌پذیری حافظهٔ جمعی و زنده‌نبودن خود ایشان و نزدیکانشان، چه مانع پیچیده‌ای در این مسیر به وجود خواهد آورد.
چند ماهی پس از شروع پژوهش، رابطهٔ پیچیده و انکارناپذیر مدرسه و دکتر، برایم معنادار شد و شالودهٔ فیلم، روی مرز باریکی بین کاراکتر دکتر و «البرز» به‌عنوان یک نماد آموزشی مدرن در ایران، پی‌ریزی شد. در نتیجه در ابتدا، خود دبیرستان البرز، موضوع اصلی نبود.
موضوع اصلی، چگونگی تبدیل یک مدرسهٔ میسیونری به یک افتخار ملی و نقش یک انسان در شکل‌گیری این تحول بود.
با توجه به پسرانه‌بودن دبیرستان البرز، شاید انتظار این بود که یکی از فارغ‌التحصیلان این دبیرستان چنین فیلمی را بسازد نه یک فیلمساز زن، به‌نظر شما چرا چنین اتفاقی تا پیش از ساخت فیلم شما نیفتاد؟
دکتر مجتهدی در البرز و تاریخ این مدرسه به‌عنوان یک سوژه، ذهن من را به‌تمامی درگیر کرده و به چالشی بزرگ در زندگی‌ام بدل شده بود. تا زمانی‌که این رخ ندهد، انگیزهٔ کافی برای شروع چنین مسیر طولانی و پرمخاطره‌ای به وجود نمی‌آید. این مسیر و تجربهٔ شخصی من بوده و البته پرسش‌هایی از این دست، در ذهن من هم بوده و هست.
بی‌تردید، فارغ التحصیلان البرز ویژگی‌های منحصربه‌فرد دکتر را بهتر از من می‌شناسند. تا جایی‌که من می‌دانم، بین فارغ‌التحصیلان البرز، شمار فیلمسازان زیاد نیست. شاید به‌این دلیل کسی برای ساخت مستند البرز، پیشگام نشده باشد.
این را می‌دانم که پیش از من طرح‌هایی برای ساخت این مستند وجود داشته است.
شاید من این بخت را داشتم که تجربهٔ فیلمسازی و مطالعه دربارهٔ زندگی مجتهدی و پرسش‌ها و نظریه‌هایی که در ذهنم در پی راستی‌آزمایی‌شان بر آمدم، در یک راستا قرار گرفتند و منجر به ساخت این فیلم شدند.
مسیر بسیار سخت و پرهزینه‌ای بود. ساعت‌ها و روزها برای پیداکردن این عکس‌ها و آرشیوها زمان گذاشتم و کپی‌رایت تمام آن‌ها را به‌شکل قانونی خریداری کرده‌ام. همان‌طور که در فیلم توجه می‌فرمایید، جمله‌ای که طبق قرارداد ملزم بودم آن را در کنار عکس بیاورم، در زیر تمام عکس‌ها خوانده می‌شود.
شما در این فیلم با تعدادی از دانش‌آموختگان دبیرستان البرز در نقاط مختلف دنیا ازجمله با دکتر حسین امانت در شهر ونکوور گفت‌وگو کرده‌اید. چطور آن‌ها را پیدا کردید؟
بعد از گذشت چند ماه از زمان پژوهش، انتخاب افراد برای مصاحبه، منطق خود را پیدا کرد. خیلی موجز اگر بخواهم گفته باشم، تلاش کردم کسانی را پیدا کنم که خود دکتر مجتهدی در زمان زندگی و در مصاحبهٔ تاریخ شفاهی در هاروارد با دکتر حبیب لاجوردی، به اسم آن‌ها اشاره کرده بودند.
یکی از این افراد مهندس امانت بودند. برای این دیدار جذاب مسیری بسیار طولانی طی شد که از راه البرزیِ عزیز دیگری می‌گذشت. به‌عبارتی هر البرزی راه را برای دیدار با البرزیِ دیگر هموار می‌کرد.
آیا برای ساختن این فیلم با مشکلاتی هم مواجه شدید؟
فکر می‌کنم با رعایت انصاف و بدون اغراق، تمام این مسیر چیزی جز مشکل نبود. هیچ گامی به‌سادگی پیش نرفت. مشکلات پژوهش در ایران، بی‌اعتمادی و بدبینی عمومی، شرایط همیشه‌متزلزل اقتصادی، غیرحرفه‌ای‌بودن مسیر مستندسازی از پژوهش تا پخش به کنار، همه‌گیری کووید هم به این کوه مشکلات افزود.
همان‌طور که اشاره کردید، سفرکردن به شهرهای مختلف دنیا برای انجام گفت‌وگوها یا یافتن عکس‌ها و فیلم‌های قدیمی کار هزینه‌بری بوده است. هزینهٔ ساخت این فیلم را چطور تأمین کردید؟ آیا افراد یا سازمان‌هایی برای ساخت این فیلم به شما کمک کردند؟
مستند «البرز که می‌رفتیم» مستقل ساخته شده و به هیچ فاند یا کمک مالی از سازمانی وابسته نبوده است.
در مسیر ساخت این فیلم چند بار Crowdfunding شده و بسیار کسانی از فارغ‌التحصیلان شریفِ البرز و دوستان من، کمک‌هایی به ساخت این فیلم کرده‌اند که قدردان و سپاسگزار توجه و پشتیبانی ارزشمند آن‌ها هستم.
این فیلم در سال ۲۰۲۴ در جشنوارهٔ تیرگان تورنتو به‌نمایش گذاشته شد، واکنش مخاطبان به این فیلم چه بود؟ این فیلم در چه جاهای دیگری به نمایش در آمده است؟
«البرز که می‌رفتیم» سال گذشته ۱۴ نمایش عمومی داشت که از مهم‌ترینشان، نمایش‌های دانشگاه نورث‌وسترن (Northwestern)، دانشگاه نیویورک (NYU)، دانشگاه کالیفرنیا، ارواین (UCI)، دانشگاه کالیفرنیا، لس آنجلس (UCLA) و دانشگاه استنفورد بودند.
نمایش فیلم در تورنتو بی‌تردید یکی از پرشورترین و پرمخاطب‌ترین این نمایش‌ها بود که با محبت و پیگیری چند دوست عزیز فارغ‌التحصیل البرز و همکاری ارزشمند تیرگان، هم‌زمان با جشن نوروز رخ داد. ویژگی منحصربه‌فرد این نمایش، توازن بین فارغ‌التحصیلان قبل و بعد از انقلاب دبیرستان البرز بود.
آیا در حال حاضر پروژهٔ جدیدی در دست دارید؟
چند ماه پیش تصویربرداری مستند تازه‌ای را شروع کردم که هنوز در مراحل بسیار ابتدایی است و داستان آن در ارتفاعات شرق گیلان می‌گذرد.
امیدوارم هم‌زمان با ساخت آن بتوانم بار دیگر به دنیای نوشتن داستان که از آن دورمانده‌ام، برگردم.
با سپاس از وقتی که برای این گفت‌وگو گذاشتید.
*علاقه‌مندان می‌توانند برای تهیهٔ بلیت از طریق لینک زیر اقدام کنند:
https://thecinematheque.ca/films/2024/alborz
