تهیه‌شده در گروه نمایش فیلم پلان – ونکوور
سی و یکمین نشست ماهیانهٔ نمایش‌های مستند پلان روزهای جمعه ۱۵ و چهارشنبه ۲۰ فوریه به‌ترتیب در دانشگاه سایمون فریزر و کتابخانهٔ وست ونکوور با نمایش مستند «زنبورک در گام مینور» ساختهٔ مریم سپهری برگزار شد.
«زنبورک در گام مینور» به زندگی دکتر حمید نفیسی می‌پردازد که سال‌هاست در شیکاگو زندگی می‌کند و در دانشکدهٔ ارتباطات دانشگاه نورث وسترن مشغول به تحقیق، تألیف و تدریس است. او پژوهشگری است که تاکنون کتاب‌های زیادی در زمینهٔ رسانه، تلویزیون و سینمای مستند تألیف کرده است. کتاب چهار جلدی «تاریخ اجتماعی سینمای ایران» که نفیسی آن را در طول ۳۷ سال نوشته است، اینک مرجعی بسیار معتبر به زبان انگلیسی برای محققان بین‌المللی در حوزهٔ سینمای ایران است.
مریم سپهری، کارگردان این فیلم، دربارهٔ نحوه انتخاب عنوان این مستند گفت که پیش از نهایی شدن این اسم، چند نام دیگر مطرح شد که هیچ‌کدام از دید او خوب نبودند. او می‌دانست که دکتر نفیسی ساز زنبورک خود را از کودکی می‌نواخته و هنوز هم نواختن آن در لحظاتی که دچار استرس می‌شود، او را آرام می‌کند. وسیله‌ای کوچک که سال‌ها همراه و مونس نفیسی بوده است و او را با گذشته و موطنش پیوند می‌دهد. بعدتر وقتی آهنگ‌ساز فیلم به سپهری می‌گوید که زنبورک، سازی است که نمی‌توان آن را در گام مینور – که معمولاً برای نشان دادن غم و نوستالژی به‌کار می‌رود – نواخت، عنوان نهایی فیلم به «زنبورک در گام مینور» تبدیل شد تا هم پیوند مستحکم نفیسی با ایران را نشان دهد و هم مبحث نوستالژی در غربت را برجسته کند.
مریم سپهری که خود نیز دانش‌آموختهٔ رشتهٔ هنر، داستان‌نویس، عکاس و فیلمساز است، پیش از این چندین مستند ساخته که از بین آن‌ها دو مستند «تا باران بعدی» (دربارهٔ لوئیز فیروز، احیاگر اسب کاسپین – نژادی فراموش‌شده از اسب‌های کهن ایرانی) و «فراتر از رنگ» (روایتگر زندگی حبیبه بدایت، هنرمند خود آموخته‌ای که بیش از چهارهزار تابلوی نقاشی را ترسیم کرده است) شناخته‌شده‌ترند. سپهری در گفت‌وگوی بعد از فیلم با مخاطبان گفت که پس از نمایش مستند قبلی‌اش در دانشگاه شیکاگو، فرصت دیدار با دکتر نفیسی را پیدا کرد و همین اتفاق امکان گفت‌وگوهای بیشتر و معاشرت با او و آشنایی با زندگی و دغدغه‌های ذهنی جهان‌شمول نفیسی دربارهٔ مهاجرت، وطن، خانه و غربت را رقم زد و به سپهری این ایده را داد تا به ساخت فیلمی دربارهٔ نفیسی فکر کند.
از دید یکی از حاضران در جلسه، ساختن فیلمی دربارهٔ شخصی همچون نفیسی که از یک‌سو گویی همه‌چیز در زندگی او در تعادل است و زندگی او هیچ درام خاصی ندارد و از سوی دیگر در یک نگاه از دور و با فاصله به‌نظر می‌رسد با شخصیتی جدی و تا حدی عبوس و البته ناشناخته روبروییم، انتخابی پرمخاطره است چون می‌توانست اثر را به یک روایت کسالت‌بار دربارهٔ موضوعی غیرجذاب تبدیل کند. اما دیدن فیلم این تصور را می‌شکند و ما با شخصیتی طناز و شوخ‌طبع و صریح‌اللهجه روبرو می‌شویم که دغدغه‌ها و جهان‌بینی متفاوت و جذابی دارد که بخش مهمی از آن‌ها در قالب بازخوانی نوشته‌های نفیسی توسط خودش در فیلم تبیین می‌شود.
از دید یکی دیگر از حاضران، فیلم در تبیین زندگی نفیسی و کارها و اهمیت او برای مخاطبانی که با وی آشنا نیستند، موفق عمل نمی‌کند. اما فیلمساز در پاسخ می‌گوید که برای او واضح بود نمی‌تواند در مدت ۶۰ دقیقه همهٔ زندگی بیوگرافیک نفیسی را با جزئیات و تأکید فراوان تعریف کند. ضمن اینکه اساساً علاقه‌ای هم به این‌گونه روایت گزارش‌گونه نداشته است. او معتقد است به‌عنوان فیلمساز موظف بوده مسیری را انتخاب کند که ضمن معرفی نفیسی و اهمیت کارهایش به‌میزان کافی، اثری سینمایی منطبق با معیارهای هنری که با استانداردهای او همخوان است، بسازد. آن مسیر، تمرکز بر زندگی شخصی او و ورود به جهان ذهنی و کنکاش در باورهای یک مهاجر پیوندخورده با جامعهٔ میزبان است، کسی که خود را معمار سرنوشت خویش می‌داند.
یکی از ویژگی‌های جذاب فیلم برای مخاطبی دیگر، ترفندهای بصری خلاقانهٔ فیلمساز است که کار نقطه‌گذاری در اثر را بر عهده گرفته است. به‌عنوان مثال بخش‌هایی از فیلم که در آن نفیسی نوشته‌ها – یا خواب‌هایش – را بازخوانی می‌کند، سیاه و سفیدند و باقی فصول فیلم، رنگی. یا در جایی دیگر که نفیسی دربارهٔ گم‌شدن در زمان صحبت می‌کند، تصویری از یک معماری سنتی در اصفهان بر روی تصویری از معماری مدرن در شیکاگو منعکس می‌شود.
در پایان هم سپهری دربارهٔ بازخوردهای فیلم در نمایش‌های آن در ایران صحبت کرد و گفت علی‌رغم آنکه بسیاری از مخاطبان، نفیسی را نمی‌شناختند و حتی برای آن‌ها که او را می‌شناختند نیز چهره‌ای از یادرفته بود، فیلم با استقبال خیلی خوبی همراه بود و آن‌ها که به تماشای آن نشستند، فیلم را دوست داشتند و آن را پرتره‌ای صمیمی یافتند.
سال قبل «زنبورک در گام مینور» در جشنوارهٔ سینما حقیقت که مهم‌ترین جشنوارهٔ سینمای مستند است، حضور داشت و کاندیدای چندین جایزه از جمله بهترین فیلم، بهترین کارگردانی و بهترین تدوین شد و بعدتر در جشن خانهٔ سینما نیز برندهٔ بهترین کارگردانی و بهترین موسیقی شد.
مریم سپهری این روزها در حال تحقیق دربارهٔ شخصیت دکتر مجتهدی به‌عنوان مؤسس دبیرستان البرز و انجام مصاحبه با فارغ‌التحصیلان این دبیرستان است تا شاید در مستند بعدی‌اش به سراغ یک چهرهٔ نام‌آشنا و البته کمتر فراموش‌شده برود.
برنامهٔ بعدی نمایش مستند، روز چهارم مارس ساعت هفت عصر در دانشگاه سایمون فریزر اتاق ۱۴۲۵ خواهد بود و در این برنامهٔ داکیونایت، مستند «علی آقا» ساختهٔ کامران حیدری به نمایش در خواهد آمد.
