دکتر سعید ممتازی، مشاور و روان‌درمانگر* – ونکوور
«هر کودک یک هنرمند است. مشکل این است که چگونه وقتی بزرگ شد هنرمند باقی بماند.»
~ پابلو پیکاسو
طی سی سال کار مشاوره با بچه‌ها دریافته‌ام هنر یکی از بهترین راه‌ها برای دستیابی به دو معیار کودکی و بزرگسالیِ موفق یعنی شادمانی و خلاقیت است. آنگاه که کودکان خردسال رنگ را با مالیدن روی دستانشان کشف می‌کنند یا با پاره‌های کاغذ اشکال و اشیائی می‌سازند، آنان در حال تجربهٔ اولین خلاقیت‌های هنری خودند. کودکان چونان کاوشگرانی از توانایی خلق با استفاده از مواد و ابزارهای هنری لذت می‌برند و این خود سرآغازی برای آرامش و والایش روان با استفاده از ابزار هنر است. تجربیات هنری به کودکان کمک می‌کند تا به بسیاری از مهارت‌های زندگی دست یابند.
هنر برای کودکان به‌ویژه در دوران ابتدایی رشد آن‌ها مهم است، چرا که پژوهش‌ها نشان داده است فعالیت‌های هنری ظرفیت مغز را در اوان کودکی فزونی می‌بخشد. هنر در اوان کودکی حواس کودکان را در بازی‌های بی‌پایان درگیر می‌کند و به رشد مهارت‌های شناختی، اجتماعی-عاطفی و چندحسیِ آنان کمک می‌کند. با بزرگ‌ترشدن کودکان در مدرسهٔ ابتدایی و فراتر از آن، هنر همچنان فرصت‌هایی را برای رشد مغز، تسلط، عزت نفس و خلاقیت فراهم می‌کند.
خلاقیت را تشویق کنید
خلاقیت، بیان ایده‌های خود، به‌کارگرفتن چیزهای جدید و آزمایش با دگرگونی‌های مواد است. در جایگاه مادر و پدر بهترین راه برای رشد خلاقیت فرزندان این است که مواد گوناگونی تهیه کنید و به کودکان زمان بدهید تا خودشان خلق کنند. راه دیگر برای حمایت از خلاقیت کودک این است که به‌سادگی او را در هنگام کار مشاهده کنیم، در صورت نیاز مواد بیشتری در اختیارش بگذاریم و به کودک اجازه دهیم خود تصمیم بگیرد که چه زمانی کار کامل شده است.
کودک را تشویق کنید تا تجربهٔ هنری جدیدی را آزمایش کند. پرسیدن سؤالاتِ باز مانند «فکر می‌کنی با نخ کاموا چه کاری می‌توانی انجام دهی؟» می‌تواند به او کمک کند تا در مورد اینکه چه فرایند یا آفرینشی امکان‌پذیر است، فکر کنند. فعالیت‌های هنری برای کودکان همچنین آنان را با ابزارها و مواد جدید و راه‌های ممکن برای استفاده از آن‌ها آشنا می‌کند. بچه‌ها می‌توانند خود تصمیم بگیرند که چه چیزی خلق کنند و چگونه می‌خواهند آن را انجام دهند.
هنر به رشد مهارت‌های شناختی کمک می‌کند
هنگامی که کودکان طرح می‌کشند، نقاشی می‌کنند، رنگ‌آمیزی می‌کنند و کلاژ و کاردستی می‌سازند، در مورد جهان و رنگ، شکل و اندازهٔ اشیاء یاد می‌گیرند. وقتی کودکان از رنگ، چسب و مدادشمعی استفاده می‌کنند، در حال برنامه‌ریزی، آزمایش و حل مسئله‌اند. زمانی که کودکان رنگ‌ها را مخلوط می‌کنند، یاد می‌گیرند علت و معلول را درک کنند. هنر به کودکان فرصت تصمیم‌گیری و یادگیری از تجربهٔ کاری هنری خود را می‌دهد.
هنر فرصت‌هایی برای ابراز وجود می‌دهد
کودکان احساس و تفکر خود را در مورد جهان از طریق هنرشان بیان می‌کنند. هنر به آن‌ها راهی برای بیان احساسات و ایده‌هایی می‌دهد که واژه‌هایی برای صحبت‌کردن در مورد آن‌ها ندارند. این شیوهٔ ابراز وجود به کودکان کمک می‌کند تا با استرس‌های طبیعی زندگی کنار بیایند. هنر به کودکان کمک می‌کند تا احساس فردیت، احساس احترام به خود و قدردانی از کار دیگران را در خود پرورش دهند.
هنر مهارت‌های جسمانی را شکل می‌دهد
هنگامی که کودکان بریدن با قیچی، رنگ‌کردن با انگشتان یا قلم‌مو یا بافتن و گره‌زدن کاموا با انگشت را انجام می‌دهند، کنترل ماهیچه‌های کوچک دست خود را بهبود می‌بخشند. نقاشی با مدادرنگی، مدادشمعی یا ماژیک، به کودکان خردسال کمک می‌کند تا کنترل حرکات ظریفی را که بعداً برای نوشتن به آن نیاز دارند، پیشرفت دهند.
با کودکان در مورد کارهای هنری آن‌ها صحبت کنید
صحبت‌کردن در مورد هنر راهی عالی برای کودکان است تا مهارت‌های زبانی خود را گسترش دهند، زیرا هنگامی که کار خود را برای دوست خود، آموزگار یا مادر و پدر توصیف می‌کنند، می‌کوشند در مورد رنگ، شکل و اندازه صحبت کنند. برای پیشبرد گفت‌و‌گو بزرگسالان می‌توانند به این موارد توجه کنند:
- از کودک سؤالاتِ باز بپرسید. «دربارهٔ نقاشی‌ات به من بگو!» آنچه را که کودک در مورد کار خود می‌گوید، بنویسید. سپس نوشته را برای کودک بخوانید تا به او فرصت دهید جزئیات بیشتری را اضافه کند. نوشتنِ گفته‌های کودکان نشان‌دهندهٔ احترام به سخن و تفکر کودک است و به دیگران هم کمک می‌کند تا کار او را درک کنند.
- در صحبت با کودکان واژگان هنری را بیان کنید. در مورد خطوط (مستقیم، منحنی، گرد، موج‌دار، و غیره) و رنگ‌ها (قرمز گلی، آبی آسمانی، سبز چمنی) صحبت کنید.
- توصیف کنید که در کار هنری او چه می‌بینید، و سپس اجازه دهید کودک، خود در مورد کارش به شما بگوید. مثلاً بگویید «می‌بینم که سه تا درخت مختلف کشیدی.» این راه خوبی برای تشویق کودک به صحبت در مورد کار خود است.
- از کودکان در مورد فرایند بپرسید. مثلاً «چطوری این تکه‌کاغذ‌ها را روی جعبه چسباندی؟» یا «چه رنگ‌هایی را با هم مخلوط کردی تا این رنگ را درست کنی؟» کودک را تشویق کنید تا در مورد فرایند صحبت کند.
هنر یک فرایند است، یک محصول نیست
اگر به هنر می‌اندیشیم، باید بدانیم هر کار هنری در واقع فرایند خلق، کاوش، کشف و آزمایش است و این همان چیزی است که بیشترین ارزش را برای خردسالان دارد. آنچه اهمیت دارد، فرایند خلق اثر هنری است، نه چیزی که در نهایت ایجاد می‌شود. در طی این فرایند است که یادگیری اتفاق می‌افتد. به این ترتیب اگر از کودکان خواسته شود روی نتیجهٔ نهایی تمرکز کنند یا کار را تمام کنند، در واقع جریان یادگیری را محدود کرده‌ایم. در هر فعالیت هنری با بیانِ احساسات و افکار خود و به‌کارگیری خلاقیت، مهارت‌های کودکان به‌طور طبیعی رشد می‌کند.
*عضو ارشد انجمن مشاوران درمانگر کانادا، دکترای تخصصی از ایران، فلوشیپ و گواهینامهٔ مشاوره از دانشگاه UCLA، گواهینامهٔ مصاحبهٔ انگیزشی و Award of Achievement از دانشگاه UBC
