سیما غفارزاده – ونکوور
بیست و هشتم ژوئن برای اغلب مردم روزی عادی است مثل همهٔ روزهای دیگر. اما عدهٔ کثیری از هم‌وطنانمان از حدود شش ماه پیش تاکنون چشم‌انتظار فرارسیدن این روزند.
این روز پایان مهلت ضرب‌الاجل گروه هماهنگی و واکنش بین‌المللی (International Coordination and Response Group) متشکل از کشورهای کانادا، سوئد، اوکراین و بریتانیا به جمهوری اسلامی است برای پاسخ‌گویی به همهٔ ابهامات پروندهٔ سرنگونی پرواز پی‌اس۷۵۲.
در تاریخ ۲۸ دسامبر ۲۰۲۲، بیانیهٔ مشترک مهمی از سوی کشورهای کانادا، سوئد، اوکراین و بریتانیا دربارهٔ داوری پروندهٔ قربانیان پرواز پی‌اس۷۵۲ منتشر شد. این بیانیه در اصل از طرف گروه هماهنگی و واکنش بین‌المللی انتشار یافت که در روزهای پس از سرنگونی از سوی همهٔ کشورهای درگیر ازجمله افغانستان برای کمک به دادخواهی خانواده‌ها تشکیل یافت، هرچند به‌دنبال به‌قدرت‌رسیدن طالبان در افغانستان دیگر افغانستان در این گروه حضور ندارد. در بخشی از آن بیانیه آمده بود:
«ما، وزیرانی به نمایندگی از کانادا، سوئد، اوکراین و بریتانیا امروز اقدام قاطعی انجام داده‌ایم تا اطمینان یابیم تلاش‌هایمان برای پاسخگوکردنِ ایران در برابر سرنگونی غیرقانونی پرواز ۷۵۲ خطوط هوایی بین‌المللی اوکراین (پرواز پی‌اس۷۵۲) می‌تواند موجب پیشرفت حل‌و‌فصل اختلافات شود.
به‌ویژه، ما از ایران درخواست کرده‌ایم که به داوری الزام‌آور اختلاف مربوط به سرنگونی پرواز پی‌اس۷۵۲ توسط دو موشک زمین‌به‌هوا که به‌طور غیرقانونی و عمدی توسط اعضای یگان پدافند هوایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران شلیک شده است، مطابق با مادهٔ ۱۴ کنوانسیون منع اقدامات غیرقانونی علیه ایمنی هواپیمایی کشوری سال ۱۹۷۱، گردن نهد.»
این چهار کشور در بیانیهٔ مشترکشان از تلاش خود برای کشاندن ایران به دیوان بین‌المللی دادگستری به‌منظور حل اختلافات در پروندهٔ سرنگونی پرواز پی‌اس۷۵۲ و پاسخگو‌کردن جمهوری اسلامی خبر داده بودند. هر چهار کشور و همچنین ایران از امضاکنندگان کنوانسیون ۱۹۷۱ مونترال هستند؛ معاهده‌ای بین‌المللی که دولت‌ها را به فراهم‌نمودن ایمنی هوانوردی بین‌المللی ملزم می‌کند. کنوانسیون یادشده مقرر می‌دارد که هرگونه اختلاف بین دو یا چند کشور در مورد تفسیر یا اجرای این کنوانسیون که از طریق مذاکره قابل‌حل نباشد، بنا به درخواست یکی از طرفین، به داوری بین‌المللی ارجاع خواهد شد. اگر طرفین نتوانند در مورد شرایط سازماندهی یک دادگاه داوری مستقل باصلاحیت رسیدگی به این دعوا ظرف مدت شش ماه توافق کنند، هر یک از آن‌ها می‌تواند اختلاف را به دیوان بین‌المللی دادگستری ارجاع دهد.
از آن زمان تاکنون اتفاقات زیادی افتاده است. جمهوری اسلامی حدود چهار ماه پس از این ضرب‌الاجل و به‌دنبال برگزاری بیش از ۲۰ جلسهٔ دادگاه، احکام ۱۰ نفر از پرسنل نظامی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را که متهم پروندهٔ سرنگون‌کردن پرواز پی‌اس۷۵۲ قلمداد کرده بود، اعلام کرد. در این حکم جرم متهمان «قتل شبه‌‌عمد» دانسته شد و بر اساس آن بدون نام‌بردن از هیچ‌یک از متهمان، مجازات حبس در نظر گرفته شد که بیشترین آن ۱۳ سال زندان برای «فرماندهٔ سامانهٔ دفاعی «تور-ام یک»»، به‌عنوان متهم ردیف اول بود که با احتساب مدت‌زمان بازداشت تا آن زمان، ۱۰ سال زندان برای او لازم‌الاجرا اعلام شد. به‌جز او، نُه متهم دیگر این پرونده هم با احکام زندان و در برخی موارد به پرداخت دیه محکوم شدند.
این حکم در حالی صادر شد که جمعی از خانواده‌های پرواز پی‌اس۷۵۲ به‌دلیل اعتراض به روند دادگاه و ناامیدی از صدور حکمی عادلانه برای متهمان اصلی این پرونده که هیچ‌کدام به دادگاه فراخوانده نشده بودند، شکایت خود را پس گرفتند.
پس از صدور آن حکم، ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجهٔ ایران، در نشستی خبری گفت ایران آنچه بر عهده‌اش بود منطبق با قوانین بین‌المللی و مقررات داخلی «مسئولانه انجام داده است!»
اما «گروه هماهنگی و واکنش بین‌المللی برای قربانیان پرواز پی‌اس۷۵۲» روز ۱۸ آوریل در واکنش به صدور حکم دادگاه بیانیه‌ای مشترک صادر کرد. در آن بیانیه آمده بود:
«در هشتم ژانویهٔ ۲۰۲۰، جمهوری اسلامی ایران پرواز پی‌اس۷۵۲ را بر فراز تهران بی‌رحمانه سرنگون کرد. این هفته، ایران احکام دادگاه‌های جنایی علیه عاملان ادعایی را اعلام کرد.
محاکمه‌های ساختگی که در تهران انجام شد، نباید توجه جهان را از ناتوانی ایران در اجرای تعهدات بین‌المللی‌اش و پذیرش مسئولیت اقداماتش منحرف کند.
نه محاکمه‌ها و نه احکامی که این هفته اعلام شد، حقیقت یا عدالت را برای خانواده‌های قربانیان به ارمغان نمی‌آورد، زیرا کل فرایند – از آغاز با تحقیقات مغرضانهٔ ایران در مورد سرنگونی – فاقد بی‌طرفی و شفافیت لازم بود.
خانواده‌های ۱۷۶ قربانی بی‌گناه همچنان منتظر عدالتی‌اند که شایستهٔ آن‌اند. ما به همبستگی خود با خانواده‌ها و عزیزان قربانیان سقوط هواپیمای پی‌اس۷۵۲ ادامه می‌دهیم و تا اجرای عدالت آرام نخواهیم گرفت.»
انجمن خانواده‌های جانباختگان پرواز پی‌اس۷۵۲ هم در بیانیه‌ای اعلام کرد: «۴۰ ماه پس از شلیک وحشیانهٔ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به پرواز پی‌اس۷۵۲، جمهوری اسلامی حکم دادگاه نمایشی‌اش را در این‌باره صادر کرد. ما به‌هیچ‌عنوان صلاحیت این دادگاه را نپذیرفتیم و نخواهیم پذیرفت، چه برسد که بر حکم آن تن دهیم.
فرماندهان و متهمین اصلی جنایت را مورد تعقیب قرار ندادند، ده متهم را بدون احراز هویت معرفی کردند، جلساتی را در خفا شکل دادند، به خانواده‌هایی که در جلسات شرکت کرده بودند اهانت کردند و نهایتاً بدون انجام تحقیقات بی‌طرفانه با حکمی صوری به این نمایش خاتمه دادند تا سناریوی ازپیش‌تعیین‌شدهٔ خود را اجرا کنند. بیش از هفتاد نفر از اعضای خانواده‌هایی که شکایت کرده بودند، در مراحل مختلف این دادگاه از شکایت خود انصراف دادند و پیش از صدور رأی، صلاحیت این دادگاه را به رسمیت نشناختند.»
و حالا روز موعود نزدیک است. پنج روز مانده به پایان مهلت گروه هماهنگی و واکنش بین‌المللی به جمهوری اسلامی ایران. پنج روزی که هر ساعتش برای خانواده‌های جانباختگان این پرواز سالی می‌گذرد ولی با این وجود بارقهٔ امیدی به عدالت، بر دل‌های سوخته‌شان می‌تاباند تا شاید مسیر عدالت واقعی برایشان باز شود و در انتهای این مسیر تنها مرهمی بر دل‌هایشان گذاشته شود.