مسعود سخایی‌پور، LJI Reporter – ونکوور
فیلم مستند «نسرین» ساخت سال ۲۰۲۰ است. این مستند را جف کافمن (Jeff Kaufman)، نویسنده، کارگردان و تهیه‌کنندهٔ آمریکایی که فیلم‌های مستند بسیاری در کارنامهٔ خود دارد، نوشته و کارگردانی کرده و تهیهٔ آن را به‌همراه مارسیا راس (Marcia Ross)، تهیه‌کنندهٔ آمریکایی، به عهده داشته است. امید معماریان، روزنامه‌نگار و وبلاگ‌نویس، نیز دستیار تهیه‌کنندگان بوده است. روایت این فیلم را اولیویا کُلمن (Olivia Colman)، بازیگر مطرح بریتانیایی، به عهده داشته و موسیقی آن که مختص همین فیلم ساخته شده، کارِ آهنگ‌سازان برندهٔ جایزهٔ تونی، لین ارنز (Lynn Ahrens) و استفن فلرتی (Stephen Flaherty)، بوده و آنجلیک کیجو (Angélique Kidjo)، چهاربار برندهٔ جایزهٔ گرمی، نیز آن را اجرا کرده است. این موسیقی را به‌همراه تماشای صحنه‌هایی از فیلم می‌توانید در اینجا گوش کنید:
مستند «نسرین» در ایران توسط زنان و مردانی فیلمبرداری شده است که برای ساخت این فیلم خطر دستگیری را به جان خریده‌اند. «نسرین» پرتره‌ای همه‌جانبه از یکی از شجاع‌ترین فعالان حقوق بشر و زندانیان سیاسی جهان، یعنی نسرین ستوده، و جنبش سرکش حقوق زنان در ایران است. در این فیلم افرادی همچون جعفر پناهی، فیلمساز سرشناس، شیرین عبادی، فعال حقوق بشر و برندهٔ جایزهٔ صلح نوبل، آن کوری، روزنامه‌نگار آمریکایی، منصوره شجاعی، فعال حقوق زنان تبعیدی، تقی رحمانی، نویسنده، زندانی سیاسی و همسر نرگس محمدی، و البته رضا خندان، همسر نسرین ستوده حضور دارند. نسرین ستوده سال‌هاست که در دادگاه‌ها و خیابان‌ها برای حقوق زنان، کودکان، اقلیت‌های مذهبی، روزنامه‌نگاران و هنرمندان، زندانیان دگرباشان جنسی و دیگر کسانی که با مجازات اعدام روبرو هستند، مبارزه کرده است. او در ژوئن ۲۰۱۸ به‌دلیل وکالت زنانِ معترض به قانون حجاب اجباری ایران برای بار دوم دستگیر شد و این بار به ۳۸ سال زندان و ۱۴۸ ضربه شلاق محکوم شد. نسرین ستوده بار اول بین سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۳ به‌مدت سه سال زندانی بود. او حتی از زندان هم طی تمام این سال‌ها به چالش با مقامات جمهوری اسلامی ادامه داده است.
در فصل آغازین این فیلم، حقوق زنان ایران از حدود ۵۳۰ پیش از میلاد تا انقلاب اسلامی در سال ۱۹۷۹ مرور می‌شود:
سال ۵۳۰ پیش از میلاد – زنان در ایران باستان به‌طور قانونی حقِ داشتن مایملک، مدیریت امور مالی خود، دریافت آموزش و انتخاب همسر خود را دارند.
سال ۲۲۴ پس از میلاد – حقوق قانونی زنان کاهش یافته است و مقام آن‌ها برابر با فرزندان و بردگان است.
سال ۱۹۰۵ میلادی – زنان نقش مهمی در انقلاب مشروطهٔ ایران دارند، اما از حق رأی محروم‌اند.
سال‌های ۱۹۶۳ تا ۱۹۶۷ میلادی – اگرچه بسیاری از حقوق مدنی توسط شاه محدود شده است، زنان حق رأی، طلاق و حضانت فرزندان را به دست می‌آورند.
سال ۱۹۷۹ میلادی – پس از انقلاب ایران، زنان از بسیاری از مناصب دولتی پاک‌سازی می‌شوند، مجبور به رعایت قوانین پوشش اسلامی می‌شوند و حق طلاق و حضانت فرزندان را از دست می‌دهند.
پس از مرور این تاریخچهٔ کوتاه، معرفی نسرین ستوده از زبان گزارشگران جهان به زبان‌های مختلف در هم می‌تند.
در فصل دوم و به‌واقع جایی که فیلم آغاز می‌شود، نسرین ستوده در صحنه‌ای حین خروج از خانه‌اش و سپس رانندگی در خیابان‌های تهران برای رفتن به جلسهٔ رسیدگی به پروندهٔ پسر خردسالی که مورد سوءاستفادهٔ جنسی پدر قرار گرفته، خود را چنین معرفی می‌کند: «من نسرین ستوده هستم؛ وکیل دادگستری و زندانی سیاسی سابق. از سال ۱۳۸۲ کار وکالت را شروع کردم و به‌محض اخذ پروانهٔ وکالت، کار برای حقوق کودکان و به‌ویژه اعدام زیر ۱۸ سال را شروع کردم. و بعد از آن وکالت بسیاری از کودکان را که مورد آزار خانوادگی قرار گرفته بودند، به عهده گرفتم. همچنین وکالت زنان، اقلیت‌های قومی به‌ویژه کُردها و اقلیت‌های مذهبی مثل بهاییان را به عهده گرفتم.»
رضا خندان، همسر نسرین ستوده، در لابه‌لای روایت داستان «نسرین» از زبان الیویا کُلمن، از نحوهٔ آشنایی‌اش با نسرین ستوده و احساسش به او می‌گوید؛ از اینکه از همان ابتدا چطور جذب شخصیت، شجاعت و طرز فکر او شده بود، و برخی خاطره‌های مربوط به دوران آشنایی و ازدواجشان را تعریف می‌کند که در جای خود جالب است.
منصوره شجاعی، مترجم، نویسنده، فعال حقوق زنان و از موکلان نسرین ستوده، در توصیف رضا خندان می‌گوید: «رضا فقط همسر نسرین نیست؛ رضا رفیق نسرین است. همسران اعضای جنبش زنان همراهشان هستند، اما رضا چیز دیگری است؛ رضا یک پدیده است.»
شیرین عبادی، فعال حقوق بشر و برندهٔ جایزهٔ صلح نوبل، می‌گوید اولین بار نسرین ستوده را زمانی ملاقات کرده که خبرنگار بوده و با او به‌عنوان رئیس سازمان غیرانتفاعی فعال در زمینهٔ حقوق کودکان، مصاحبه کرده است. او می‌گوید در پایان آن مصاحبه به نسرین ستوده گفته بود چرا پروانهٔ وکالت نمی‌گیرد، و چند سال بعد او وکیل شده بود.
نسرین ستوده در جا‌ی‌جای این فیلم از پرونده‌هایی می‌گوید که وکالتشان را بر عهده داشته است. از علیرضا تاجیکی، نوجوانی که در سن ۱۵ سالگی به اتهام قتل و تجاوز بازداشت شده بود، ولی نهایتاً در آستانهٔ بیست‌سالگی بدون به‌اثبات‌رسیدن اتهام قتل – به‌زعم ستوده – در زندان عادل‌آباد شیراز اعدام می‌شود… او می‌گوید که در موارد متعددی توانسته این احکام اعدام را به حبس ابد برساند ولی در این مورد تلاش‌هایش بی‌نتیجه ماند… همچنین از پروندهٔ قتل فرهنگ امیری می‌گوید؛ مردی که صرفاً به‌دلیل بهایی‌بودن توسط دو برادر کشته شد، دو برادری که پس از دستگیری و سپری‌کردن شش ماه در زندان، در نهایت آزاد می‌شوند. این دو برادر ادعا کرده بودند که هدفشان کشتن فردی بهایی بوده، فارغ از آنکه آن فرد چه کسی باشد.
نسرین ستوده می‌گوید که چگونه همیشه روی‌آوردن به هنر، دیدار از گالری‌های هنری و رفتن به تماشای تئاتر و فیلم، توانسته است به حفظ روحیه‌اش کمک کند و او را برای ادامهٔ کار حقوقی آماده کند. او در جای دیگری از این مستند در بخشی از سخنرانی‌اش در مراسمی فرهنگی می‌گوید: «هنر، بهترین راه دورزدن استبداد است. هنر، قانونِ بازی با استبداد را تغییر می‌دهد.»
گرچه این مستند تا جای ممکن همهٔ وجوه شخصیت نسرین ستوده و کار و زندگی او را به تصویر کشیده، اما مبارزهٔ او با حجاب اجباری یکی از برجسته‌‌ترین موضوعات مطرح‌شده در آن است.
آن کوری، روزنامه نگار، عکاس و مجری آمریکایی، که در سال ۲۰۰۹ با نسرین ستوده گفت‌وگو می‌کند، در این مستند می‌گوید تا چه اندازه بی‌حجاب‌بودن ستوده در دفتر کارش برای او تعجب‌برانگیز بوده و از او می‌پرسد چگونه است که برای این گفت‌وگو حجاب از سر خود برداشته است. نسرین ستوده در پاسخ می‌گوید: «ما این قانون را دوست نداریم و مخالف آنیم، هرچند مجبوریم آن را رعایت کنیم و در اماکن عمومی هم آن را رعایت می‌کنیم، ولی اینجا در دفتر شخصی خودم مجبور نیستم حجاب بر سر کنم.»
ستوده در جای دیگری از این فیلم می‌گوید: «وقتی شما می‌توانید این نیم متر را سرِ ما کنید، همه کار دیگر هم می‌توانید بکنید.»
همچنین حجاب ازسربرداشتنِ ویدا موحد و نرگس حسینی، معروف به دختران خیابان انقلاب، در فوریهٔ ۲۰۱۸ و به‌احتزازدرآوردن روسری‌شان بر سر چوبی مانند یک پرچم، که همراهی تعداد زیادی از زنان را به دنبال داشت، ازجمله موضوعاتی است که در این مستند به آن پرداخته می‌شود. نرگس حسینی برای کاری که کرده بود به عدم رعایت حجاب شرعی، تظاهر به عمل حرام و تشویق به فساد متهم شد و در نهایت به اتهام «تشویق مردم به فساد از طریق کشف حجاب»، به ۲۴ ماه حبس تعزیری محکوم شد.
نسرین ستوده با اشاره به ابلاغ حکم نرگس حسینی می‌گوید: «تشویق به فساد، به دو سال حبس! ۲۱ ماه از این مجازات تعلیقی و ۳ ماه از آن قابل اجراست. اگر امروز به ما می‌گفتند که زن‌ها آزادند که بی‌حجاب به خیابان بروند، برای هیچ‌کدام ما ارزشی نداشت. برای اینکه اگر دست آن‌هاست که هر روز سرِ ما روسری بگذارند یا اجازه بدهند که [آن را] از سر برداریم، همیشه این تصمیم‌گیری وابسته به آن‌ها می‌شود، اما اگر ما بتوانیم آزادی پوشش خودمان را به‌دست بیاوریم، برایمان ماندگار می‌شود. این است که این پرونده برای من اهمیت دارد.»
نرگس حسینی در نهایت با تلاش‌های نسرین ستوده، پس از ۲۰ روز بازداشت با قرار وثیقهٔ ۶۰ میلیون تومانی آزاد شد.
ستوده دربارهٔ دستگیری‌ها و مجازات‌ها به‌دلیل ازسربرداشتن حجاب، به صراحت می‌گوید: «مبنای مجازات‌ها چیست؟ این سؤال مهمی است. این سؤالی است که ما چهل سال است داریم از خودمان می‌پرسیم ولی جواب قانونی برایش پیدا نکرده‌ایم. از من به‌عنوان یک تحصیلکردهٔ حقوق و فعال حقوق بشر بپرسید، من به شما عرض می‌کنم که این مطلقاً حق زن است که تصمیم بگیرد چه بپوشد و چه نپوشد. من فکر می‌کنم این نقطهٔ عطف مهمی است.»
در جای دیگری از این فیلم رضا خندان به نکتهٔ جالب و مهمی اشاره می‌کند؛ اینکه چگونه نسرین ستوده از همان ابتدا از پوشیدن چادر در زندان – که برای زنان اجباری است – اجتناب می‌کند و اینکه چگونه با پافشاری بر این امر موجب می‌شود نهایتاً آن‌ها بپذیرند که اجبار پوشش چادر را برای بند سیاسی زنان بردارند.
خندان همچنین با اشاره به نقش نسرین ستوده در تجمعات و اعتراضات به بازداشت‌ها می‌گوید: «فقط وکالت نبود، شما وقتی وکالت پرونده‌ای سیاسی را به‌عهده می‌گیرید، مسئولیت اطلاع‌رسانی دربارهٔ آن هم کمابیش می‌افتد گردن شما و در واقع بدون پشتوانهٔ افکار عمومی شما در دادگاه‌هایی که پرونده‌های سیاسی را رسیدگی می‌کنند، هیچ کاری نمی‌توانید بکنید.»
در این مستند، موضوعات بسیار دیگری که نسرین ستوده در آن‌ها نقش داشته مورد توجه قرار گرفته است، ازجمله موضوع یک میلیون امضا برای تغییر قوانین تبعیض‌آمیز، اهمیت پیوستن ایران به کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان، اعتراضات موسوم به جنبش ۸۸، تحصن هشت ماه و نیمهٔ ستوده در مقابل ساختمان کانون وکلای دادگستری مرکز به‌دلیل تلاش این کانون برای لغو پروانهٔ وکالت او پس از آزادی‌اش از زندان در سال ۲۰۱۳، زنده‌یاد نازنین دیهیمی، مترجم و روزنامه‌نگار و از موکلان نسرین ستوده، نقش ستوده در فیلم «تاکسی» ساختهٔ جعفر پناهی، صحنه‌هایی از دادگاه شیرین عبادی، که نسرین ستوده وکالتش را بر عهده داشت و ادعاهای حسین شریعتمداری را مبنی بر آنکه عبادی پانصد هزار دلار از آمریکا گرفته است، به چالش می‌کشید.
گرچه این مستند بیشتر بر فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی نسرین ستوده تمرکز دارد، خیلی خوب توانسته صحنه‌هایی نیز از زندگی شخصی او و آنچه را که بر همسر و فرزندانش رفته است، به تصویر بکشد. صحنهٔ ملاقات او با خانواده‌اش از پشت شیشه‌های کابین مخصوص ملاقات و صحبت از طریق تلفن و همچنین صحنهٔ صحبت تلفنی‌اش با آن‌ها از زندان که مرتب با صدای ضبط‌شده‌ای که می‌گوید «مخاطب گرامی، این تماس توسط زندانی بازداشتگاه اوین می‌باشد» قطع می‌شود و مکالماتشان را به کامشان تلخ‌تر می‌کند، ازجمله صحنه‌هایی است که هر تماشاگری را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
فیلم مستند «نسرین» در پایگاه اطلاعاتی فیلم‌های IMDB امتیاز بالای ۸٫۶ از ۹۲ نظر را گرفته و در رتبه‌بندی راتن تومیتوز از ۱۵ نقد کاربران حرفه‌ای امتیاز ۹۳٪ و از حدود ۵۰ تماشاگر عادی امتیاز ۱۰۰٪ را دریافت کرده است.
مارگارت اتوود، شاعر، نویسنده و منتقد ادبی سرشناس کانادایی، دربارهٔ این فیلم گفته است: «نسرین ستوده زنی فوق‌العاده شجاع است. از شما می‌خواهم این فیلم به‌موقع و مهم را ببینید.»
تیزر این فیلم را در اینجا تماشا کنید:
دی‌وی‌دی این فیلم در تعدادی از کتابخانه‌های مترو ونکوور ازجمله ونکوور، وست ونکوور ، بخش نورث ونکوور، و برنابی برای امانت‌گرفتن در دسترس است. علاوه بر این، می‌توانید آن را از سرویس‌های پخش فیلم آنلاین بخرید یا اجاره کنید. برای اطلاعات بیشتر از این لینک دیدن کنید: