نوشتهٔ دکتر فرشید سادات‌شریفی۱ – کیچنر
مقدمه
کتاب «ایرانی‌تر»، نوشتهٔ نهال تجدد و منتشرشده از سوی نشر چشمه در سال ۱۴۰۲، خودزندگی‌نامه‌ای عمیق و تأمل‌برانگیز است که از چارچوب یک خاطره‌نگاری ساده فراتر می‌رود. این اثر ۱۶۱ صفحه‌ای به‌زبان فارسی، روایتی غنی از عشق، تبادل فرهنگی و بازشناسی هویت را از خلال زندگی مشترک ۳۳ سالهٔ نویسنده با ژان-کلود کریِر (Jean-Claude Carrière)، فیلمنامه‌نویس و نویسندهٔ برجستهٔ فرانسوی، به تصویر می‌کشد. «ایرانی‌تر» نه‌تنها داستان شخصی تجدد است، بلکه کاوشی‌ست در اینکه چگونه یک رابطهٔ بینافرهنگی می‌تواند پیوند فرد با ریشه‌هایش را عمیق‌تر کند و او را، به‌قول خودش، «ایرانی‌تر» سازد. کتاب با ساختاری دوبخشی — «ایران» و «انیران» (غیرایران) — به‌مثابهٔ پلی ادبی میان شرق و غرب عمل می‌کند و نشان می‌دهد که عشق و کنجکاوی متقابل چگونه می‌تواند گفت‌وگویی فرهنگی را رقم بزند که هویت هر دو طرف را غنی‌تر می‌سازد. این گفتار به تحلیل این کتاب می‌پردازد و با بررسی محتوا، ساختار، مضامین، سبک نگارش و جایگاه آن در ادبیات‌معاصر ایران، تصویری چندوجهی از این اثر ارائه می‌دهد.
نهال تجدد: واسطه‌ای فرهنگی
نهال تجدد، متولد ۶ اسفند ۱۳۳۸ در تهران، نویسنده، پژوهشگر و مولاناجویی است که سال‌هاست در فرانسه اقامت دارد. او در خانواده‌ای فرهنگ‌دوست رشد یافت؛ پدرش، رضا تجدد، نویسنده، مترجم (به‌ویژه شناخته‌شده با کارش بر روی «الفهرست» ابن‌ندیم)، روزنامه‌نگار و سیاست‌مدار بود و مادرش، مهین جهانبگلو (تجدد)، از پیش‌گامان نمایشنامه‌نویسی زنان در ایران و عاشق ادبیات و عرفان ایرانی، به‌ویژه مولانا. این پیشینهٔ خانوادگی، بذر علاقه به ادبیات و فرهنگ ایرانی را از کودکی در وجود نهال کاشت. او در اواخر دههٔ پنجاه شمسی برای تحصیل در رشتهٔ زبان و ادبیات چینی به فرانسه مهاجرت کرد و دکتری خود را از مؤسسهٔ ملی زبان‌ها و تمدن‌های شرقی (INALCO) دریافت نمود. تجدد که تحت‌نظر استادانی چون فرانسوآ چنگ، متخصص شعر و هنر چینی، تحصیل کرد، در زمینهٔ تأثیر فرهنگ ایرانی (مانند مانویت) بر تمدن چین (مانند بودیسم) پژوهش‌های گونه‌گونی انجام داده است (ازجمله بنگرید به: «نورآوران»؛ تاریخ مسیحیت در ایران از باستان تا سرنگونی ساسانیان؛ برگردان میترا معصومی. تهران: علم، ۱۳۸۲)
ازدواج تجدد با ژان-کلود کریر (۲۰۲۱ – ۱۹۳۱)، چهرهٔ سرشناس نمایش و سینمای جهان که با کارگردانانی چون لوئیس بونوئل و پیتر بروک همکاری داشت، نقطهٔ عطفی در زندگی او بود. این پیوند که در سال ۱۳۶۸ (۱۹۸۹) پس از یک مصاحبهٔ کاری آغاز شد، نه‌تنها رابطه‌ای عاشقانه، بلکه بستری برای تبادل فرهنگی و خلق آثار مشترک فراهم کرد. آثار پیشین تجدد، مانند «عارف جان‌سوخته» (روایتی داستانی از زندگی مولانا)، «در جستجوی مولانا» (روایتی داستانی از ۳۵ حکایت مثنوی) و «ملک گرسنه» (بر پایهٔ گفتارهای شمس تبریزی)، بر عرفان و فرهنگ ایرانی متمرکز بودند و اغلب به‌زبان فرانسه نوشته و سپس به فارسی ترجمه شدند.
«ایرانی‌تر» اما مستقیماً به فارسی تألیف شده، اثری شخصی‌تر است که مخاطب اصلی‌اش ایرانیان‌اند و صمیمیت زبانی و عاطفی نویسنده را با فرهنگ مادری‌اش به نمایش می‌گذارد.
محتوا و ساختار: روایتی دوگانه از تبادل فرهنگی
«ایرانی‌تر» روایتی مستند از زندگی نهال تجدد است، از کودکی در خانواده‌ای فرهنگی در ایران تا داستان عشق و زیستنش با کریر. این کتاب در دوران همه‌گیری کرونا و در سایهٔ بیماری کریر نوشته شد، با فوریتی برای ثبت خاطرات مشترک پیش از کوچیدنِ او.
ساختار کتاب به دو بخش اصلی تقسیم شده است:
- ایران: این بخش به ریشه‌های تجدد اختصاص دارد و خاطرات او از ایران، خانواده، و معرفی فرهنگ ایرانی به کریر را در برمی‌گیرد. او از مکان‌های تاریخی ایران، سنت‌های ادبی، و دوستی با چهره‌های برجستهٔ فرهنگی مانند عباس کیارستمی، داریوش شایگان و عزت‌الله انتظامی سخن می‌گوید. همچنین یکی از نقاط برجسته در این بخش، روایتِ همکاری او با مادرش و کریر برای ترجمهٔ غزلیات شمس تبریزی به فرانسه است که عشق مشترکشان به ایران و عرفان ایرانی را نشان می‌دهد. همچنین بُن‌مایه (موتیف) تکرارشوندهٔ کوه دماوند، که از شنیدن شعر ملک‌الشعرای بهار در کودکی در ذهنش نقش بسته، به نمادی از پیوند هویتی او با ایران بدل می‌شود.
- انیران: این نیمه از کتاب، به جهانی اشاره دارد که کریر به تجدد معرفی کرد: فرهنگ غرب، جشنواره‌های سینمایی، و شخصیت‌های برجسته‌ای چون بونوئل و بروک. این بخش نقش کریر را به‌عنوان راهنمایی به شناخت دنیای غرب نشان می‌دهد، همان‌گونه که تجدد او را با ایران آشنا کرد. گنجاندن بخش‌هایی از نوشته‌های کریر، ازجمله گزیده‌ای از کتاب «بی‌نظمی» به‌عنوان پیشگفتار، لحن او را نیز در روایت وارد می‌کند.
این ساختار دوگانه نه‌تنها بسیار نیک‌اندیشیده و حساب‌شده است، بلکه ابزاری است که تبادل دوسویهٔ فرهنگی را در زندگی این زوج به تصویر می‌کشد.
به دیگر سو، هر بخش از جستارهای کوتاهی تشکیل شده که با تمرکز بر افراد، مکان‌ها یا خاطرات خاص، روایتی منسجم و موجز ارائه می‌دهند. تجدد با گزینش دقیق خاطرات و پرهیز از زیاده‌گویی، خواننده را مستقیم به قلب تجربه‌های کلیدی می‌برد.
مضامین کلیدی: هویت، عشق و گفت‌وگوی فرهنگی
«ایرانی‌تر» مضامین متعددی را در دل روایت خود جای‌داده که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
- هویت و «ایرانی‌تر» شدن: عنوان کتاب به سفر هویتیِ تجدد اشاره دارد. او که سال‌هاست در فرانسه زندگی می‌کند، از دل‌تنگی برای ایران و تلاش برای حفظ زبان و فرهنگ فارسی برای دخترش، کیارا، می‌نویسد. نگاه کنجکاو و قدرشناس کریر به فرهنگ ایران، مانند آینه‌ای عمل می‌کند که هویت ایرانی را به او بازمی‌تاباند و او را به ریشه‌هایش نزدیک‌تر می‌سازد. این فرآیند نشان می‌دهد که هویت فرهنگی امری پویا و دیالکتیکی است که در تعامل با «دیگری» قوام می‌یابد.
- عشق و همزیستی فرهنگی: محور اصلی کتاب، عشق میان تجدد و کریر است که تفاوت‌های فرهنگی را نه به مانع، بلکه به منبعی برای غنای زندگی مشترک بدل کرد. تجدد می‌گوید: «ایرانی‌تر حاصل ۳۳ سال زندگی مشترک با عشق است.» این عشق، بستری برای گفت‌وگوی فرهنگی عمیق میان شرق و غرب فراهم کرد، جایی که هیچ فرهنگی بر دیگری برتری نیافت و حاصل آن «گشایش» و تعامل بود.
- مدارا و یادگیری: زندگی مشترک با فردی از فرهنگی دیگر، برای تجدد درس‌هایی از صبوری و یادگیری مداوم به همراه داشت. او و کریر با احترام به تفاوت‌ها و آموختن از یکدیگر، موانع را پشت سر گذاشتند. این روحیهٔ مدارا، پیام ضمنی کتاب است که بر اهمیت همدلی در روابط میان‌فرهنگی تأکید دارد.
- میراث‌فرهنگی و پیوند نسل‌ها: تجدد با ارجاع به شعر فارسی، عرفان مولانا و چهره‌های فرهنگی معاصر ایران (مانند کیارستمی و شایگان)، بر ارزش میراث‌فرهنگی تأکید می‌کند. او همچنین از نقش خانواده‌اش، به‌ویژه مادرش، در نهادینه‌کردن عشق به ادبیات در وجودش می‌گوید، که پیوندی میان نسل‌ها را نشان می‌دهد.
سبک نگارش: ترکیبی از شاعرانگی و صمیمیت
نثر «ایرانی‌تر» ترکیبی است از زبانی ادبی، روان و صمیمی که با اشارات تاریخی و ادبی غنا یافته است. تسلط تجدد بر ادبیات کهن فارسی، در ارجاعات مکرر به شعرها، حکایات و شخصیت‌های فرهنگی ایران نمود دارد. برای مثال، در بخش «آن رضا و این رضا»، تصویر کوه دماوند به‌عنوان موتیفی هویتی تکرار می‌شود و خط روایت را منسجم می‌سازد. این نثر شاعرانه گاهی برای مخاطب عام چالش‌برانگیز است؛ اما برای مخاطبان آشنا با ادبیات، جذاب و غنی است.
لحن کتاب خودمانی و صادقانه است، گویی نویسنده با خواننده به گفت‌وگو نشسته و تجربه‌های تلخ و شیرینش را با او در میان می‌گذارد. به‌علاوه، از نظر روایی، کتاب ابتکاراتی خلاقانه دارد. به‌جای مقدمهٔ معمول، گزیده‌ای از نوشته‌های کریر از کتاب «بی‌نظمی» به‌عنوان دیباچه آمده که صدای او را به روایت می‌افزاید.
استفاده از روایت چندصدایی — ترکیب زاویه‌دید اول‌شخص تجدد با نقل‌قول‌های کریر و دیگران — به غنای اثر افزوده و آن را از خاطره‌نگاری ساده متمایز کرده است. نسخهٔ صوتی کتاب، با صدای خود تجدد، جذابیت ویژه‌ای دارد و خوانندگان صدای گرم و روایتگری او را عاملی برای صمیمیت بیشتر اثر دانسته‌اند.
جایگاه در ادبیات‌معاصر ایران
«ایرانی‌تر» در مقایسه با آثار پیشین تجدد، که عمدتاً بر عرفان و تاریخ متمرکز بودند، اثری شخصی‌تر و معاصر است. برخلاف کتاب‌هایی چون «عارف جان‌سوخته» یا «ملک گرسنه» که به شخصیت‌های تاریخی می‌پرداختند، این اثر زندگی خود نویسنده را روایت می‌کند و از این نظر در کارنامهٔ او متمایز است. تألیف مستقیم به فارسی نیز آن را به مخاطب ایرانی نزدیک‌تر کرده است.
در چشم‌انداز ادبیات‌معاصر ایران، «ایرانی‌تر» یکی از آثار شاخص در ژانر زندگی‌نامه‌نویسی و خاطره‌نگاری دههٔ اخیر است. در سال‌های گذشته، این ژانر با استقبال گستردهٔ مخاطبان روبه‌رو شده و «ایرانی‌تر» با بُعد بینافرهنگی‌اش، جایگاهی ویژه در این موج دارد. روایت زندگی زنی ایرانی در غربت که دلبستهٔ فرهنگ میهنش باقی‌مانده، در کنار تصویری از یک اندیشمند غربی شیفتهٔ شرق، ترکیبی منحصربه‌فرد خلق کرده که در آثار مشابه کمتر دیده می‌شود. این کتاب به ادبیات مهاجرت و دیاسپورای ایرانی غنا بخشیده و با آمیختن روایت شخصی، تحلیل فرهنگی و تأملات تاریخی، الگویی موفق از خاطره‌نگاری ارائه داده است.
بازخوردها: استقبال منتقدان و خوانندگان
«ایرانی‌تر» پس از انتشار با استقبال گستردهٔ منتقدان و خوانندگان مواجه شد. ثریا بیگدلی، در نقدی در وب‌سایت الف، کتاب را به‌دلیل پیوند کم‌نظیر میان فرهنگ شرق و غرب ستود و ساختار دوبخشی و نثر غنی آن را تحسین کرد. رسانه‌ها نیز توجه ویژه‌ای به اثر نشان دادند؛ برنامهٔ تلویزیونی «اکنون… » با اجرای سروش صحت در اسفند ۱۴۰۳ میزبان تجدد بود و او در گفت‌وگو از تأثیر نگاه کریر بر هویت ایرانی‌اش سخن گفت. تحلیل‌های مکتوب در رسانه‌هایی چون روزنامهٔ هم‌میهن، ایبنا و ایسنا نیز به مضامین و اهمیت فرهنگی کتاب پرداختند.
خوانندگان عمومی نیز استقبال گرمی از کتاب داشتند. نظرات در پلتفرم‌هایی مانند طاقچه و کتابراه، روایت را «جذاب»، «گیرا» و «پر از حس خوب» خوانده و بسیاری نثر ادبی، واژگان فاخر و نگاه منحصربه‌فرد به فرهنگ ایران را ستودند. خوانندگان مختلفی در پلتفرم‌های کتابخوان نوشته‌اند که: «پس از خواندن این کتاب، ایرانی‌تر» شده‌اند۲، که نشان‌دهندهٔ تأثیر عاطفی و هویتی اثر است. نسخهٔ صوتی با صدای تجدد نیز به‌دلیل صمیمیت و گیرایی، بسیار مورد تحسین قرار گرفت. بااین‌حال، برخی خوانندگان به کندی ریتم در بخش‌هایی یا پیچیدگی ارجاعات فرهنگی اشاره کرده‌اند که ممکن است برای مخاطب عام چالش‌برانگیز باشد.
از نظر تجاری، کتاب موفقیتی چشمگیر داشت و تا زمستان ۱۴۰۲ به چاپ نهم رسید، که نشان‌دهندهٔ تقاضای بالای مخاطبان است. این استقبال گسترده، جایگاه «ایرانی‌تر» را به‌عنوان اثری تأثیرگذار در ادبیات ناداستان معاصر ایران تثبیت کرد.
نتیجه‌گیری: میراث ماندگار «ایرانی‌تر»
«ایرانی‌تر» اثری چندلایه است که فراتر از یک خودزندگی‌نامه، به تأملی عمیق در هویت، عشق و گفت‌وگوی فرهنگی می‌پردازد. این کتاب با روایت زندگی مشترک نهال تجدد و ژان-کلود کریر، نشان می‌دهد که چگونه عشق و احترام متقابل می‌توانند پل‌هایی میان فرهنگ‌های به‌ظاهر متضاد بسازند. مفهوم «ایرانی‌تر»شدن از طریق نگاه دیگری، دیدگاهی نو دربارهٔ پویایی هویت فرهنگی ارائه می‌دهد و بر اهمیت ریشه‌های قوی برای حضور معنادار در جهان تأکید دارد.
سهم «ایرانی‌تر» در ادبیات‌معاصر ایران، در آمیختن خاطره‌نگاری با تحلیل فرهنگی و ارائهٔ تصویری انسانی از زیستن میان دو جهان نهفته است. این اثر برای علاقه‌مندان به ادبیات، عرفان، مطالعات فرهنگی و کاوش در معنای «ایرانی‌بودن» در دنیای مدرن، تجربه‌ای روشنگر و الهام‌بخش است. «ایرانی‌تر» دعوتی است به تأمل در پیچیدگی‌های هویت و قدرت فرهنگ در پیوند انسان‌ها، و صدایی تازه در ادبیات ایران که شایستهٔ ماندگاری در حافظهٔ فرهنگی ماست.۳
۱ادب‌پژوه و استاد ادبیات کاربردی در موسسهٔ علمی‌آموزشیِ سَماک؛ کیچنر، انتاریو
۲ازجمله امیرحسین اسماعیلی و مژگان خضائی در «فیدیبو»:
https://fidibo.com/book/169791
و
پوریا مقبولی در بِه‌خوان:
https://behkhaan.ir/books/5e91c78a-f802-4b68-a96d-7f3037c954a9
۳برای شنیدن پادکستی در معرفی این کتاب دعوتید تا کانال تلگرامیِ «مجلهٔ شنیداری سَماک» را دنبال کنید و نشستِ نقد و بررسی این کتاب را بشنوید که در قالبِ شمارهٔ ۵۸ این پادکست و هم‌زمان با انتشار این مطلب در همین شمارهٔ رسانهٔ همیاری در تلگرام؛ ساندکلاود و اپ‌های پادکست‌خوان منتشر می‌شود:
https://t.me/Samaak_AM
منابع و مراجع:
- اطلاعات گردآوری‌شده از جست‌وجوهای وب و منابعی مانند طاقچه، کتابراه، ایران‌کتاب و ویکی‌پدیا
- بیگدلی، ثریا. «ایرانی‌تر؛ نهال تجدد؛ نشر چشمه – ریشه‌های خود را دریافته‌ام!»، وب‌سایت الف، ۲۹ بهمن ۱۴۰۲
- جعفری زند، علیرضا. تحلیل تاریخی و فرهنگی کتاب ایرانی‌تر، نشست نقد و بررسی، اصفهان
- گزارش برنامهٔ «اکنون…» با حضور نهال تجدد
- مصاحبه با نهال تجدد، روزنامهٔ هم‌میهن
- معرفی کتاب ایرانی‌تر، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)
- معرفی کتاب ایرانی‌تر، وب‌سایت ۳۰بوک
- معرفی کتاب ایرانی‌تر، وب‌سایت کتابراه
- نظرهای خوانندگان دربارهٔ ایرانی‌تر، وب‌سایت طاقچه
- معرفی کتاب ایرانی‌تر، وبلاگ محمدامین مروتی