دکتر سعید ممتازی*، روان‌درمانگر، مشاور و هنردرمانگر – ونکوور
بعد از گذشت نزدیک به یک دهه از اکران انیمیشن موفق «درون و بیرون» (Inside Out)، شرکت پیکسار «درون و بیرون ۲» (Inside Out 2) را ساخته و عرضه کرده، که هم اکنون در حال اکران است. تجربهٔ شخصى من در استفاده از قسمت اول این فیلم در کارگاه‌هاى هنردرمانى کودکان به من اطمینان مى‌داد که فیلم دوم هم از دید روان‌شناختى حاوى درس‌هاى ارزشمندى براى کودکان، نوجوانان و پدر و مادرها و به‌طور کلى همهٔ افراد در هر سنى، است. اگرچه مى‌خواهم درس‌هاى روان‌شناختى‌ای را که از تماشاى آن برداشت کرده‌ام با شما در میان بگذارم، اما همین‌جا ضمن توصیه به تماشاى این فیلم در سینما خیالتان را راحت مى‌کنم که اگر هنوز این فیلم را ندیده‌اید، نگران نباشید، این نوشته چیزى از ماجراهاى فیلم را افشا نمى‌کند و هیجان تماشاى آن را از شما نخواهد گرفت.
هر احساسى، هدف و وظیفه‌اى دارد
قهرمان این فیلم همان رایلی است که حالا ۱۲ ساله شده و در شروع دوران بلوغ قرار است به کمپ هاکی روی یخ برود. احساسات ساده‌ای که در فیلم اول با آن‌ها آشنا شدیم (مانند «شادی» و «غم») اکنون با احساسات پیچیده‌تری در دوران نوجوانی همراه شده‌اند، مانند «خجالت» (که همیشه سعی می‌کند خودش را در هودى‌اش پنهان کند)، «بی‌حوصلگی» (که دائم روی مبل دراز کشیده و با گوشی‌اش مشغول است) و از همه مهم‌تر «اضطراب» (که همیشه گوش‌به‌زنگ و بی‌قرار است). با افزایش فشارهای کمپ، «اضطراب» شروع به تسلط‌یافتن بر مغز رایلی می‌کند و «شادی» برای دور نگه‌داشتن احساسات منفی از مغز با آن مقابله مى‌کند. تصاویر رنگارنگ، فیلم را فوق‌العاده دیدنی و مناسب کودکان کرده است. اما صحنه‌های پرهیجان و ریتم تند فیلم چیزی بسیار واقعی را دربارهٔ چگونگی مواجههٔ بسیاری از ما با احساسات دشوار به تصویر می‌کشد. ما در بیشتر اوقات سعی می‌کنیم چنین حس‌هایى را از خود دور کرده یا نادیده بگیریم یا انکار کنیم. رایلی در انتهای فیلم به تعادل می‌رسد، وقتی که همهٔ احساساتش نقشی آگاهانه و مؤثر برای ایفاکردن پیدا می‌کنند. این موضوع نه‌تنها برای نوجوانان، بلکه برای بزرگسالان نیز درس مهمى در بردارد.
جالب است بدانیم نویسندگان فیلمنامه از استادان روانشناسی دانشگاه کالیفرنیا در برکلی به‌عنوان مشاور بهره گرفته‌اند. با تماشاى این فیلم یاد مى‌گیریم اگرچه «اضطراب»، به‌عنوان یک حس، اغلب ناخوشایند به‌نظر می‌رسد و می‌تواند از کنترل خارج شود، اما تحقیقات نشان می‌دهد همین اضطراب در اندازه‌اى معقول، به ما کمک می‌کند تا بهتر توجه و تمرکز کنیم، جزئیات را به خاطر بسپاریم و از خطرات دورى کنیم. اضطراب می‌تواند حتی به‌عنوان یک منبع قدرت شخصی و حرفه‌ای عمل کند، اگر که به‌درستی هدایت شود. «اضطراب توجه ما را متمرکز می‌کند و توجه ما را به جزئیات بهبود می‌بخشد. ما را به پیش‌بینی آنچه ممکن است اشتباه پیش رود، سوق می‌دهد» مک‌براکت، مدیر بنیان‌گذار مرکز هوش هیجانی یِیل و یکی دیگر از مشاوران فیلم، مى‌گوید اولین درس بزرگ فیلم براى کودکان و بزرگسالان این است که توجه به احساسات ناراحت‌کننده و منفی به‌عنوان ابزارهایی که می‌توانند در تعادل با سایر احساسات استفاده شوند، به‌جاى سرکوب یا حذفشان، اصلى مهم و کمک‌کننده در زندگی است. احساسات ناخوشایند به حفظ ایمنی ما کمک کرده و ما را هدایت می‌کنند. لیزا دامور، روان‌شناس، نویسنده و یکى دیگر از مشاوران فیلم، هم گفته است اگر امیدوارید که رشد کنید، نمی‌توانید از احساسات ناخوشایند جلوگیری کرده یا آن‌ها را خاموش کنید.
مهربانی با خود، بهترین ابزار برای مواجهه با احساسات دشوار است
اما پذیرش احساسات ناخوشایند، همان‌طور که همهٔ ما می‌دانیم، می‌تواند واقعاً سخت باشد. این درس علمی دوم این فیلم است. گاهی اوقات احساسات قوی بر ما غلبه می‌کنند و باعث می‌شوند به‌گونه‌ای احساس و عمل کنیم که خود نمى‌پسندیم. تحقیقات فراوانی نشان می‌دهد که بهترین پاسخ خودمهربانی است. این موضوعی است که من همیشه در کار مشاوره و روان‌درمانى بر آن تأکید کرده‌ام، زیرا مطالعات بسیاری، دربارهٔ چالش‌های مختلف، خودمهربانی را توصیه می‌کنند. چه درگیر عادت اهمال‌کارى یا ولخرجىِ بیمارگونه باشید و چه در حال تلاش برای یادگیری مهارتی جدید یا شروع یک سفر تحول شخصی، علم نشان می‌دهد که اگر به خودتان سخت نگیرید و با خود با مهربانی صحبت کنید، شادتر و موفق‌تر خواهید بود. من شما را به کشف چگونگی اجرای این ایده در این فیلم دعوت می‌کنم. این درسی است که امیدوارم بینندگان فیلم آن را در زندگی‌شان اعمال کنند.
فیلم به نتیجه‌ای می‌رسد که واقعاً می‌توانید آن را در همهٔ سنت‌های مراقبه و آرامش (Meditation and Relaxation) پیدا کنید: با خود مهربان باشید و با دیگران باز و پذیرای همهٔ تجارب انسانی باشید. همیشه گفته‌ام بهترین و ساده‌ترین راه براى افزایش هوش هیجانى کودکان و نوجوانان این است که نام و عنوان احساس‌ها و هیجان‌هاى مختلف را بدانند و این همان چیزى است که این فیلم با روشى جذاب و سرگرم‌کننده ارائه مى‌دهد. فیلم را در سینما تماشا کنید و از تماشای آن لذت ببرید.
*عضو ارشد انجمن مشاوران درمانگر کانادا، دکترای تخصصی از ایران، فلوشیپ و گواهینامهٔ مشاوره از دانشگاه UCLA، گواهینامهٔ مصاحبهٔ انگیزشی و Award of Achievement از دانشگاه UBC