گفت‌وگو با بابک پیامی، سازندهٔ مستند «۷۵۲ یک عدد نیست»
رسانهٔ همیاری – ونکوور
شنبه نوزدهم اوت ۲۰۲۳، فیلم مستند «۷۵۲ یک عدد نیست» برای بار دوم با حضور بابک پیامی سازندهٔ فیلم و حامد اسماعیلیون در سینماتک ونکوور به نمایش گذاشته شد. این فیلم پیش از این در فوریهٔ ۲۰۲۲ در همین سالن به نمایش گذاشته بود که در آن زمان تنها بابک پیامی در اکران آن حضور داشت.
نمایش این فیلم بار دیگر با استقبال علاقه‌مندان مواجه شد و پس از نمایش فیلم تماشاگران این فرصت را یافتند تا در پنلی سؤالاتشان را از بابک پیامی و حامد اسماعیلیون دربارهٔ فیلم و همچنین دربارهٔ مسیر دادخواهی قربانیان پرواز پی‌اس۷۵۲ بپرسند.
فردای آن روز هم نشستی در شعبهٔ داون‌تاون دانشگاه یوبی‌سی در ونکوور برگزار شد که در آن ابتدا بابک پیامی به توضیح انگیزه‌اش از ساخت فیلم «۷۵۲ یک عدد نیست» و روند و مشکلاتی که در این راه با آن مواجه شده بود، پرداخت و سپس به برخی پرسش‌های حاضران پاسخ گفت.
بخش دوم این نشست به معرفی انتشارت انجمن جانباختگان پرواز پی‌اس۷۵۲ اختصاص یافت که در اینجا به آن پرداخته‌ایم.
به‌دنبال برگزاری این دو برنامه، فرصتی یافتیم تا با بابک پیامی سازندهٔ مستند «۷۵۲ یک عدد نیست» گفت‌وگویی داشته باشیم که توجه شما را به آن جلب می‌کنیم.
* * * * *
آقای پیامی عزیز، با سپاس از وقتی که در اختیار ما قرار دادید، لطفاً در ابتدا برایمان بگویید چه شد که به فکر ساختن «۷۵۲ یک عدد نیست» افتادید و چه مدت ساخت این فیلم مستند به طول انجامید؟
از ابتدا من قصدی برای ساختن فیلم مستند نداشتم. تمرکز کار سینمایی من مستند نیست. البته مثل بقیهٔ جامعهٔ ایرانی، به‌خصوص ایرانیان ساکن کانادا، و با توجه به اینکه تعداد زیادی از قربانیان پرواز یا شهروند کانادا بودند یا مقیم کانادا، ما از همان ساعات اولِ شنیدن این خبر گرد هم آمدیم. همان روزهای اول دوستی مرا مطلع کرد که حامد اسماعیلیون در راه ایران است و من داوطلب شدم که در این رابطه با مراجع دولتی کانادا رایزنی کنم و امکان ارتباط را برقرار کنم. دولت کانادا تیم ضربتی‌ای را برای کمک به بازماندگان قربانیان تشکیل داده بود. از این طریق من با حامد آشنا شدم و از دور حامی فعالیت‌های او برای بازگرداندن پریسا و ری‌را و خاک‌سپاری آن‌ها در کانادا بودم.
تقریباً دو هفته بعد که حامد به کانادا رسید و ما از نزدیک با هم آشنا شدیم، ارتباط ویژه‌ای بین من و حامد شکل گرفت. از همان ابتدا معلوم بود که این مسیرِ سختِ بازماندگان باید ثبت شود. اینکه حامد خود نویسنده بود و قدرت پایداری احساسی را در مقابل این فاجعهٔ عمیق داشت، در تصمیم من برای ساخت این مستند تأثیر بسیاری گذاشت.
بالاخره هر دو به این نتیجه رسیدیم که فارغ از نتیجه فعلاً در قالب یک فیلم مستند شرایطی را که و او بقیهٔ بازماندگان این جنایت با آن روبه‌رو هستند، ثبت کنیم و بعد تصمیم بگیریم که آیا می‌شود آن روایت‌ها را با دنیا به اشتراک گذاشت یا نه.
از اواخر مارس ۲۰۲۰ کار را شروع کردیم و تا ژوئیهٔ ۲۰۲۲ فقط چهار پنج روز با هم نبودیم. هر روز از صبح تا نیمه‌های شب با هم بودیم و شرایط کووید و فضای بسته بر نزدیکی‌ای که بین ما شکل گرفت تأثیر زیادی گذاشت.
این فیلم یک ساعت و چهل دقیقه‌ای محتوایی دردناک، سنگین و تیره‌وتار دارد و تماشای آن برای تماشاگر آسان نیست. طی زمان طولانی شکل‌گیری و ساخت این فیلم، و در واقع زندگی با آن، شما چطور با این حجم از درد و رنج کنار آمدید؟ لطفاً کمی از این تجربه برایمان بگویید.
ساختن مستند مستلزم نوعی نگاه خنثی و بی‌طرف است. به‌اصطلاح «مگس روی دیوار» که فقط نظاره‌گر واقعه است. از همان روزی که من و حامد برای اولین بار چشم در چشم هم دوختیم، این قانون مستندسازی برای من باطل شد. من مگس روی دیوارِ داغِ تنوری از غم و اندوه و احساسات بودم. دیری نگذشت که خودم هم در بطن گداختهٔ آن تنور دادخواهی قرار گرفتم. این مشارکت در مبارزه و ترسیم روایت از درون به‌جای نظاره‌گرِ بیرونی بودن به من کمک کرد. البته که متانت و مصمم‌بودن خانواده‌ها الگوی مؤثری برای من بود. بدون الگویی که حامد و بقیهٔ خانواده‌ها در این مسیر ایجاد می‌کردند، بعید می‌دانم که من شخصاً و به‌تنهایی قادر به ادامهٔ کار می‌بودم.
گرچه مستند «۷۵۲ یک عدد نیست» تقریباً به تمامی ابعاد فاجعهٔ سرنگونی پرواز پی‌اس۷۵۲ می‌پردازد، اما در این فیلم شما تنها با حامد اسماعیلیون، سخنگوی پیشین انجمن خانواده‌های جانباختگان پرواز پی‌اس۷۵۲، گفت‌وگو و فعالیت‌های او را دنبال کرده‌اید. البته به‌جز صحنهٔ کوتاهی که نیما نیستانی، نامزد شادی جمشیدی از جانباختگان پرواز، نیز در آن ظاهر می‌شود. آیا برای ساخت این فیلم، با دیگر بازماندگان هم تماس و صحبتی داشته‌اید؟
یک فیلم مستند محدود به یک قالب روایتی است. با وجود علم به این واقعیت که داستان خانواده‌ها در روایت این جنایات و پیگیری دادخواهی به این زودی نقطهٔ پایانی نخواهد داشت، امکان سریالی‌کردن فیلم هم نبود.
به‌غیر از رابطهٔ ویژه‌ای که من و حامد پیدا کردیم و قابلیت‌های او برای روایت شرایط، محدودیت‌های مالی و محدودیت‌های مسافرت در شرایط کووید مزید بر علت شده بود که مانع دسترسی به بقیهٔ بازماندگان می‌شد. همچنین شرایط احساسی همگان نیز یکسان نبود و همه به یک میزان در شرایطی نبودند که اجازهٔ ورود من به زندگی‌شان را بدهند.
علاوه بر این، امکان اینکه روایت همهٔ قربانیان و بازماندگانشان در قالب یک مستند دوساعته گنجانده شود، نبود. اگر حتی یکی از آن‌ها از قلم می‌افتاد، عملی و منصفانه نبود و دِین من را نسبت به قربانیان و خانواده‌ها نمی‌توانست ادا بکند.
نهایتاً با تمرکز روی روایت حامد به‌عنوان نمونه‌ای از همهٔ دردها و رنج‌ها و چالش‌های بازماندگان، بهتر می‌شد به حقیقت رسید و آن را برای دنیا بازگو کرد. لازم به اشاره است که هنگام شروع این مستند حامد هنوز به‌عنوان شخصیتی برجسته در انظار عمومی شناخته نشده بود و من او را صرفاً به‌عنوان یکی از خانواده‌های دادخواه دنبال می‌کردم، نه به‌عنوان شخصیتی که بعدها شکل گرفت.
من در ابتدا با تعدادی از بازماندگان دیگر تماس گرفتم ولی امکان گسترش ابعاد این مستند فراهم نبود و در مقطعی باید این تصمیم سخت را برای تمرکز روی کار عملی و امکان‌پذیر می‌گرفتم. شرایط در آن ماه‌ها بسیار سخت بود و امکانات من محدود. نتیجه این شد که می‌بینید و عرضه کردم.
نظر دیگر خانواده‌های جانباختگان دربارهٔ این فیلم چه بوده است؟
من همیشه از لطف و محبت خانواده‌ها ممنونم. امیدوارم که این مستند در مسیر دادخواهی و زنده‌نگه‌داشتن یاد جانباختگان مؤثر باشد. طبیعی است که بسیاری از خانواده‌ها توان دیدن فیلم را نداشته باشند. برای خود من، هم ساختن فیلم و هم دیدن حاصل کار بسیار دشوار است. اما همه اتفاق‌نظر داریم که روایت دادخواهی و حفظ آن روایت از همه‌چیز مهم‌تر است.
هزینهٔ ساخت این فیلم را چطور تأمین کردید؟ آیا از هیچ سازمان یا نهادی ازجمله «انجمن خانواده‌های جانباختگان پرواز پی‌اس۷۵۲» کمک مالی‌ای گرفتید؟
تمام هزینه‌های ساخت این فیلم از منابع شخصی خود من تأمین شده است. پشتیبانی خانواده‌ام و یکی از دوستان نزدیک به استقلال من در ساخت این فیلم کمک بزرگی کرد و من از هیچ‌یک از منابع عمومی یا خارجی برای ساخت این فیلم استفاده نکردم. انجمن خانواده‌های جانباختگان پرواز پی‌اس۷۵۲ به‌هیچ‌وجه مشارکتی در تأمین منابع مالی برای ساخت فیلم نداشته است و این انتظار هم اصلاً موجه نیست. من دفتر تولید و منابع شخصی خودم را در اختیار انجمن قرار داده بودم و به‌خصوص در یک سال و نیم اول در تولید محتوا و مراسم انجمن داوطلبانه کمک کردم.
آیا نمایش این فیلم در سینماها و همچنین به‌صورت پخش آنلاین، توانسته هزینه‌های ساختش را پوشش دهد و از آن فراتر برود؟
متأسفانه پخش این فیلم با انقلاب زن، زندگی، آزادی در ایران هم‌زمان شد. دومین نمایش فیلم در جشنوارهٔ تورنتو با قتل خانم مهسا (ژینا) امینی هم‌زمان شد و من و حامد تصمیم گرفتیم اکران فیلم را متوقف کنیم و با تحولات تاریخی‌ای که در ایران شکل می‌گرفت همراه شویم.
اخیراً پخش فیلم را به‌شیوهٔ مجازی با مشارکت پخش‌کننده‌ای بین‌المللی آغاز کرده‌ایم؛ به‌‌نحوی که مستقیماً درآمد حاصل از پخش فیلم با انجمن خانواده‌های جانباختگان پرواز پی‌اس۷۵۲ تقسیم شود که لینک آن در وب‌سایت فیلم موجود است:
هدف من از ساختن این فیلم کمک به جریان دادخواهی و حمایت از انجمن خانواده‌های جانباختگان پرواز پی‌اس۷۵۲ بوده است. امیدوارم که مشارکت جامعه در حمایت از این پروژه به من امکان ادامهٔ این مسیر را بدهد.
با گسترش پلتفرم‌های سرمایه‌گذاری جمعی (Crowdfunding)، برخی فیلمسازان برای تأمین منابع مالی ساخت فیلم‌هایشان از این پلتفرم‌ها استفاده کرده‌اند. فکر می‌کنید می‌شود برای ساخت فیلم‌های مستندی مانند همین فیلم از این پلتفرم‌ها استفاده کرد؟ به‌نظرتان مزایا و معایب استفاده از چنین پلتفرم‌هایی برای تأمین هزینه‌های ساخت یک فیلم چیست؟
به‌نظر من حمایت جامعه از محصول تولیدشده بسیار مؤثرتر و عملی‌تر است. ابعاد حرفه‌ای ساخت فیلم به‌خصوص از نوعی که من در آن فعالیت می‌کنم، برای سرمایه‌گذاری جمعی قبل از تولید مناسب نیست.
حمایت جامعه از کاری که به‌صورت حرفه‌ای ساخته و عرضه شده و جلوگیری و امتناع از استفادهٔ غیرقانونی از فیلم، به‌عنوان مثال اشتراک‌گذاری از کانال‌های غیرقانونیِ فیلم، می‌تواند مؤثرترین راه برای حمایت جامعه از آثار هنری باشد.
با خرید قانونی فیلم، بزرگ‌ترین کمک به هنرمندان و تولیدکنندگان آثار هنری می‌شود و کسانی را که قابلیت انجام حرفه‌ای کار را دارند، به ادامهٔ کار تشویق می‌کند.
خلاصه اینکه سرمایه‌گذاری جمعی برای محصولات هنری و به‌خصوص فیلم به‌اندازهٔ حمایتی که جامعه می‌تواند از محصول تولیدشده بعد از اکران فیلم بکند، مؤثر نیست.
این مستند تاکنون در چه جشنواره‌هایی شرکت کرده است و در چه جشنواره‌های دیگری قرار است در آینده شرکت کند؟
فیلم در جشنوارهٔ تورنتو افتتاح شد و در اروپا هم در جشنوارهٔ ورشو به نمایش در آمد. همان‌طور که اشاره کردم، بقیهٔ برنامه‌های فیلم را به‌دنبال وقایعی که در کشورمان رخ داد، متوقف کردیم.
بازخورد تماشاگران فیلم چه بوده است؟ آیا این بازخورد در بین ایرانی‌ها و غیرایرانی‌ها متفاوت بوده است؟
فیلم با استقبال بسیار گرمی روبه‌رو شد. در جشنوارهٔ تورنتو که همهٔ اکران‌ها پر بودند و سؤال‌های پس از نمایش فیلم و اظهارنظرهای تماشاگران نشانگر تأثیرگذاری فیلم بود. در ماه‌های اول اکران مجازی در iTunes هم در کانادا رتبهٔ اول را داشت. منتقدان غیرایرانی هم بازتاب مطلوب من و حامد را داشتند و آن تمرکز روی موضوع دادخواهی و مسائل مربوط به ایران بود.
علاقه‌مندان چطور می‌توانند این فیلم را تماشا کنند؟
اکنون فیلم از چند منبع رسمی مجازی در دسترس است. مهم‌ترین آن لینک موجود در وب‌سایت فیلم است که در پاسخ به سؤالات قبلی هم به آن اشاره کردم. از طریق این لینک بخشی از عواید فیلم مستقیماً به انجمن خانواده‌های پرواز پی‌اس۷۵۲ تخصیص داده می‌شود. از این طریق جامعه می‌تواند هم به انجمن کمک کند و هم به من برای ساخت قسمت دوم فیلم.
آیا برای آنکه ایرانیان داخل کشور هم بتوانند این فیلم را تماشا کنند، تمهیدی در نظر گرفته‌اید؟
دوستانی هستند که در این مسیر کوشش می‌کنند تا فیلم را برای هم‌وطنانمان در ایران قابل‌دسترس نمایند. البته مشکلاتی فنی‌ای وجود دارد که سانسور اینترنت و همچنین پخش غیرقانونی فیلم به آن مشکلات اضافه می‌کند. امیدوارم که جامعه و افراد متخصص در این راه یاری دهند تا از پس مشکلات برآییم.
نزدیک به چهار سال از سرنگونی پرواز پی‌اس۷۵۲ گذشته است و هنوز راه درازی تا به‌سرانجام‌رسیدن دادخواهی خانواده‌های جانباختگان در پیش است، به‌ویژه با توجه به آغاز مسیر دادخواهی در دادگاه بین‌المللی لاهه. آن‌طور که در صحبت‌هایتان اشاره کردید، در فکر ساخت ادامهٔ این فیلم و پوشش این مسیر هستید. چه تغییراتی به‌نسبت فیلم کنونی در آن ایجاد خواهید کرد؟
من برای ساختن قسمت دوم فیلم مصمم‌ام. البته منابع شخصی من که برای ساختن فیلم اول استفاده شد، دیگر برای قسمت دوم فیلم کافی نیست. امیدوارم که مشارکت و حمایت جامعه بتواند در این راه کمک باشد. قسمت دوم فیلم بیشتر روی ابعاد بین‌المللی و حقوقی تمرکز دارد و طبیعتاً ادامهٔ داستانِ حامد هم خواهد بود که چگونه به‌عنوان یک فعال مدنی برای دادخواهی، عدالت و حقوق بشر به شخصیتی تأثیرگذار در جامعهٔ ایرانی تبدیل شده است.
چه برنامه‌هایی برای آینده دارید؟
من همیشه با مردم کشورم همراه بوده و هستم و با اتکا به فرهنگ و هنر زادگاهم به فیلم‌سازی ادامه می‌دهم. فعلاً چند پروژهٔ سینمایی را که به‌علت تمرکزم روی فیلم «۷۵۲ یک عدد نیست» به تعویق افتاده بودند در دست تهیه دارم، اما همراهی من با حامد و انجمن خانواده‌های جانباختگان پرواز پی‌اس۷۵۲ همواره در اولویت اول قرار خواهد داشت.
با سپاس دوباره از وقتی که به ما دادید.