دکتر سعید ممتازی، مشاور و روان‌درمانگر۱ – ونکوور
وقت آن رسیده که سرانجام حقیقت را بگویم، اگرچه نمی‌توان حقیقت را گفت مگر در اثری تخیلی۲
از دیرباز تردیدی وجود نداشته که مطالعهٔ ادبیات توان ذهنی انسان را گسترش می‌دهد، اما اکنون پژوهش‌ها اثبات کرده است که مطالعه، سلامت روانی و احساس رضایت از زندگی و حتی روابط اجتماعی ما را نیز بهبود می‌بخشد.
وقتی مطالعه می‌کنیم، با سطرها و واژه‌های داستان همسفر می‌شویم و با احساس رضایت از آگاهی و شریک‌شدن در تجربهٔ زیستهٔ دیگران به معنایی عمیق‌تر از زندگی در گسترهٔ دیگر زمان‌ها و مکان‌ها دست می‌یابیم. هم‌اکنون پزشکان و پژوهشگران در حال بررسی مدل‌های جدید درمان با استفاده از آثار ادبی برای بهبود سلامت روان در درمانگاه‌ها، بیمارستان‌ها، و مدارس در همهٔ جوامع هستند.
غرق‌شدن در یک کتاب خوب برای سلامتی ما مفید است. تجربهٔ غرق‌شدن یا درگیرشدن در خواندن یک داستان، «جذب روایی»۳ نامیده می‌شود. این تجربه امری فراتر از احساسی ذاتاً فرح‌بخش است و می‌تواند حس خوشبختی و رضایت را در ما تقویت کند. محققان بر این باورند که سفر ذهنی به جایی دورتر از محیط فیزیکی زندگی می‌تواند راه سالمی برای گریز از استرس و ناخشنودی‌های زندگی و در عین حال فرصتی برای تفکر خلاق و مولد باشد.
مطالعه همچنین به ما کمک می‌کند تا دنیای خود را بهتر درک کنیم. در یک مطالعهٔ تصویربرداری عصبی در بین شرکت‌کنندگانی که داستان می‌خواندند، هنگام خواندن بخش‌های حاوی مفاهیم اجتماعی، بخش قدامی قشر پیشانی مغز۴ که مسئول گشودن و تحلیل چشم‌اندازهای ذهنی است، فعال‌تر بوده است. این فعال‌سازی، همبستگی بین عادت کتاب‌خواندنِ مداوم و توانایی درک تفکر دیگران را توضیح می‌دهد.
اثر روانی یک داستان خوب همراه ما زنده می‌ماند و فواید آن ادامه خواهد یافت، در واقع تأثیرات مطالعه بر سلامتی تا مدت‌ها پس از کنارگذاشتن کتاب باقی می‌ماند. برخی تحقیقات نشان می‌دهد که کاهش علائم اضطراب و افسردگی ماه‌ها یا حتی سال‌ها بعد از مطالعهٔ یک داستان ادامه می‌یابد. جالب آنکه مطالعه نه‌تنها می‌تواند زندگی را باارزش‌تر کند، بلکه با طول عمر بیشتر هم مرتبط است، چنان‌که مطالعه‌ای نشان داده است سالمندانی که به‌طور منظم کتاب می‌خواندند، در مقایسه با افرادی که مطالعه نمی‌کردند، ٢٠ درصد مرگ‌ومیر کمتری داشتند.
کتاب‌درمانی: درمانی در دسترس برای سلامت روان
پزشکان از کتاب‌ها و کتاب‌درمانی برای تقویت سلامت روان گروه‌هایی که با چالش‌های مختلفی ازجمله اضطراب، افسردگی و سوگ مواجه‌اند، استفاده می‌کنند. اگرچه کتاب‌درمانی می‌تواند اشکال مختلفی داشته باشد، معمولاً شامل تجربهٔ خواندن، تأمل و بحث دربارهٔ یک اثر ادبی خاص با یک درمانگر فردی یا در یک محیط گروه‌درمانی است. برخی تحقیقات نشان می‌دهد که مراجعان ممکن است از کتاب‌درمانی به‌همراه روش‌های معمول مشاوره و روان‌درمانی بهره‌مند شوند.
اگرچه اثربخشی کتاب‌درمانی به تحقیقات بیشتری نیاز دارد، این روش نتایج امیدوارکننده‌ای را در میان افراد با مشکلات گوناگون سلامت نشان داده است. محققان گزارش کرده‌اند که تجربهٔ کتاب‌خواندن به کاهش علائم استرس عمل جراحی، بهبود علائم شناختی و عاطفی در بیماران مبتلا به زوال عقل و بهبود عملکرد رفتاری و روانی در مبتلایان به انواع اختلالات اضطرابی کمک می‌کند. نگارنده در سال ٢٠٠٣ تجربهٔ خود را در استفاده از داستان بلند «پیرمرد و دریا» اثر ارنست همینگوی در روان‌درمانی افسردگی برای مصدومان جنگ طی سخنرانی در دانشگاه گرینویچ لندن ارائه داده و بعدها نیز در کتاب مستقلی آن را منتشر کرده است.
همچنین تحقیقات اخیر در جریان اوضاع ناپایدار همه‌گیری کرونا نشان داد کتاب‌درمانی می‌تواند یک مداخلهٔ کم‌هزینه و در دسترس برای بهبود سلامت روان کارکنان مراقبت‌های بهداشتی و عموم مردم در چنین شرایط پرتنشی باشد.
در این دوران کتاب‌خواندن همچون پلی برای ارتباط‌یابی و درک خود و دیگران شد و در زمان انزوا و قطع ارتباط شدید ناشی از همه‌گیری، مطالعه و به‌ویژه خواندن داستان، به تقویت همدلی و شناخت اجتماعی کمک کرد. چندین پژوهش معتبر نشان داده است که خوانندگان ثابت داستان توانایی‌های اجتماعی بهتری دارا هستند و تمایل به جذب‌شدن در داستان با درجات بالاتری از همدلی مرتبط است.
کتاب‌خواندن و سلامت روانی کودکان و نوجوانان
خواندن داستان و واکنش به آن ممکن است درک نوجوانان را از ماهیت انسان و جایگاه خود آن‌ها در جهان تقویت کند، به‌خصوص اگر داستان‌ها از نظر موضوعی مرتبط یا منعکس‌کنندهٔ تجربیات شخصی خود فرد باشد. همذات‌پنداری با شخصیت‌هایی که تجربه‌های مشابهی را پشت سر می‌گذارند، می‌تواند به خوانندگان احساس رهایی و آرامش بدهد؛ اینکه بدانند در کشمکش‌ها یا دردهای خود تنها نیستند.
داستان‌خوانی در مدارس می‌تواند رویکردی مؤثر برای ارتقای سلامت روان و رضایت از زندگی در دانش‌آموزان باشد. در کلاس ادبیات، می‌توان داستان و داستان‌سرایی را به‌عنوان یک تکنیک روان‌درمانی جمعیِ نظام‌مند به کار گرفت. تأثیر مثبت مداخلات مبتنی بر داستان‌خوانی و تمرین‌های داستان و نمایش‌درمانی برای ارتقای سلامت روان در نوجوانان، اثبات شده است. همچنین نشان داده شده داستان‌خوانی به‌عنوان رویکردی درمانی در نوجوانان، منجر به کاهش علائم افسردگی و رضایت بیشتر از زندگی می‌شود، در ایجاد تفکر مثبت و امیدوارکننده مؤثر است، رشد سالم اجتماعی-عاطفی را ارتقاء می‌بخشد و به‌طور کلی سلامت روانی را حفظ و تقویت کند.
در نوجوانان کتاب‌درمانی به‌عنوان یک مداخلهٔ غیرمستقیم روان‌شناختی می‌تواند برای تقویت مهارت‌های اجتماعی، همدلی، انعطاف‌پذیری، مهارت حل مسئله، اعتمادبه‌نفس و ابراز وجود استفاده شود.
حتی مطالعاتی افزایش ضریب هوشی کودکان را از طریق مطالعه نشان داده است. نویسندگان کتاب کودکان می‌گویند: «هر چه بیشتر بخوانید، چیزهای بیشتری خواهید دانست. هر چه بیشتر یاد بگیرید، گویی به مکان‌های بیشتری رفته‌اید.» غرق‌شدن در کتاب‌های خوب، دنیایی از دانش و آگاهی را از سنین بسیار پایین فراروی کودکان قرار می‌دهد. قرارگرفتن در معرض واژگان جدید از راه خواندن کتاب‌های کودکان نه‌تنها منجر به نمرهٔ بالاتر در تست‌های خواندن، بلکه موجب به‌دست‌آوردن امتیاز بالاتر در آزمون‌های عمومی هوش برای کودکان می‌شود. نکتهٔ جالب‌توجه اینکه برای کودکان لمس‌کردن و ورق‌زدن صفحات کتاب کاغذی در مقایسه با کتاب‌های الکترونیکی، منجر به درک بهتر روندهای داستانی از سوی آنان می‌شود.
برای تشویق کودکان به کتاب‌خوانی، توصیه می‌شود مادر و پدرها از خواندن کتاب برای آنان شروع کنند. در حالی‌که اکثر والدین پس از اینکه فرزندانشان خواندن را یاد گرفتند، کتاب‌خواندن برای آنان را متوقف می‌کنند، تحقیقات نشان می‌دهد ادامهٔ کتاب‌خواندن برای بچه‌ها در طول سال‌های دبستان ممکن است به آن‌ها انگیزه دهد که کتاب‌خوان‌های ثابتی شوند.
۱عضو ارشد انجمن مشاوران درمانگر کانادا، دکترای تخصصی از ایران، فلوشیپ و گواهینامهٔ مشاوره از دانشگاه UCLA، گواهینامهٔ مصاحبهٔ انگیزشی و Award of Achievement از دانشگاه UBC
۲اگزیستانسیالیسم و اصالت بشر، ژان پل سارتر، ترجمهٔ مصطفی رحیمی، انتشارات نیلوفر، چاپ سیزدهم ١٣٨٩
۳Narrative Absorption
۴Prefrontal Cortex
۵Bibliotherapy