دکتر سعید ممتازی، مشاور و روان‌درمانگر۱ – ونکوور
«هنر روح آدمى را از غبار زندگی روزمره پاک می‌کند.» ~ پابلو پیکاسو
ما به‌عنوان والدین، زمانی که فرزندمان بیمار می‌شود، یا ناراحتی و مشکلى دارد، با تمام توان به جستجوی راه‌حل‌ها و پاسخ‌های سازنده برای کمک به او برمى‌آییم. هنردرمانی یکی از روش‌هایی است که می‌تواند کودک شما را به‌سوی سلامتی و شادی رهنمون شود. هنردرمانی روشی حرفه‌اى در خدمات بهداشت روان است که از فرایند خلق آثار هنرى برای بهبود و ارتقای سلامت جسمی، ذهنی و عاطفی افراد در هر سنی بهره می‌گیرد. در واقع هنر، زبانِ بیانِ ضمیر خودآگاه و ناخودآگاه است. بیانِ درمانى هنر۲ را می‌توان از طریق رسانه‌هاى مختلف ازجمله مجسمه‌سازی، طراحی، کاردستى، نقاشی، موسیقی، رقص، نمایش و انواع روش‌های هنری انجام داد. هنردرمانی در ارزیابی و درمان انواع اختلالات روان‌شناختی و همچنین جسمی، ابزارى کارآمد است. این روش برای کودکان راه شناخته‌شده‌اى براى بیان احساسات آنان و یادگیرى درک و کنترل این احساسات و همچنین افکار و رفتارهاست.
فهرستى از کمک‌های هنردرمانى براى کودکان شامل این موارد است:
۱- بیان احساسات و عواطف را در کودکان تسهیل می‌کند
۲- توانایی تقویت دیدگاه‌های مثبت در زندگی را دارد
۳- می‌تواند حس استقلال شخصی، اعتمادبهنفس و خودکفایی را ارتقا دهد
۴- به کودک کمک می‌کند تجارب دشوار را پشت سر بگذارد
۵- به کودک این امکان را می‌دهد که به‌صورت کلامی و غیرکلامی احساساتی را که ممکن است فراموش یا سرکوب و مخفى شده باشند، به اشتراک بگذارد
۶- تکنیک‌های سازنده‌ای را برای خودمدیریتی ایجاد می‌کند
۷- می‌تواند آگاهی و تمرکز کودک را افزایش دهد
۸- به پیشرفت و بهبود هماهنگی دست و چشم، مهارت‌های حرکتی ظریف و سرعت انگشتان کمک می‌کند
۹- یادگیرى راهبردهای مقابله و تطابق سالم را تشویق می‌کند
۱۰- می‌تواند بینش، همدلی و توانایى پذیرش چالش‌های زندگی را در کودکان تقویت کند
۱۱- مهارت‌های حل مسئله را ارتقا می‌دهد
۱۲- هنردرمانی قادر به کشف، مدیریت و ارائهٔ بینش نسبت به تجربیات آسیب‌زاست
۱۳- کودک را تشویق می‌کند تا مهارت‌های بینِ‌فردی‌اش را پیشرفت دهد
۱۴- به کودکان قدرت می‌دهد که حرفشان را بزنند
۱۵- دامنهٔ توجه و تمرکز را افزایش می‌دهد
۱۶ – کنترل خشم را بهتر می‌کند
اگرچه ما در هنردرمانى با کودکان از بازی هم برای تکمیل کار و تحریک بیان خلاق کودکان استفاده می‌کنیم، با این‌حال تجربهٔ هنر در چارچوب درمان، کمی متفاوت از بازی است، زیرا در بیشتر موارد، ایجاد محصولی ملموس را تشویق می‌کند. هنردرمانگران در کمک به کودکان براى بیان بصری و ثبت تجربیات، ادراکات، احساسات و تخیلات فعال‌اند. آن‌ها با دانش خود و استفاده از رسانه‌های هنری و رویکردهای مبتنی بر هنر سعى می‌کنند تا توانایی کودکان را برای برقراری ارتباط از طریق بیان خلاق افزایش دهند.
در اینجا مروری کوتاه بر چگونگی و چرایی اثربخشی هنردرمانی با تأکید بر پنج نکته خواهم داشت:
١- بیان غیرکلامی و مبتنی بر حس
با ساده‌ترین تعریف، هنر نوعی ارتباط غیرکلامی است. برای کودکانی که ممکن است قادر به بیان افکار، احساسات، عواطف یا ادراکات نباشند، هنر یکی از راه‌های انتقال پیامى است که ممکن است بیان آن با کلمات دشوار باشد. برای کسانی که سوءرفتار یا خشونت را تجربه کرده‌اند و نمی‌توانند یا می‌ترسند دربارهٔ رویدادها یا احساسات خاص صحبت کنند، این نکته کمک‌کننده است. همچنین این رویکردی مبتنی بر حس است و به کودکان اجازه می‌دهد تا خود را تجربه کنند و با روش‌های گوناگون دیداری، لمسى، حرکتی و غیره با خود و دیگران ارتباط برقرار کنند.
٢- رشد و تکامل
کارهاى هنری، به‌ویژه نقاشی، اطلاعات مفیدی را در مورد رشد کودکان، به‌ویژه آنان که ۱۰ سال یا کمتر دارند، ارائه می‌دهند. تفاوت در رشد هنری می‌تواند به ما کمک کند تا اطلاعاتى در مورد تجارب عاطفی، شناخت و یکپارچگی حسی کودک دریافت کنیم.
٣- خودتنظیمی
بر پایهٔ تحقیقات نوروبیولوژی دریافته‌ایم چگونه فعالیت‌های مبتنی بر هنر خاص، در چارچوب درمان، ممکن است برای کودکان مفید باشد. به‌نظر می‌رسد برخی از ویژگی‌های حسی هنر در بهبود خلق‌وخو، یکپارچگی حسی، آرامش جسم و ذهن، و کنترل رفتار، مؤثر باشد.
۴- داستان‌سازی
مانند بازی‌درمانی، هنردرمانی هم فرصتی برای بیان استعاره از طریق خلاقیت هنری فراهم می‌کند. در واقع، یکی از نقاط قوت هر دو رویکرد، توانایی آن‌ها در تشویق و تقویت داستان و روایت است. داستان‌سرایی در مورد یک طراحی، نقاشی، کلاژ یا ساخت‌وساز، برای اینکه درمانی باشد، لازم نیست به‌معنای واقعی کلامى باشد. در واقع، کودکی که رویدادهای آسیب‌زا را تجربه کرده است یا اختلالی عاطفی را تجربه می‌کند، ممکن است فقط امکان خلق داستان‌های تخیلی را پیدا کند. با حمایت و راهنمایی درمانگر، این روایت‌ها راهی برای آزادسازی آرام و ایمن تجربه‌های آزاردهنده است.
۵- ارتباط کودک و درمانگر
شروع و تثبیت رابطه با کودک از مهارت‌های اساسى یک درمانگر است. به‌هرحال، بیان خلاق به‌خودیِ‌خود یک «درمان» تضمین‌شده نیست. مانند بازی‌درمانی، هنردرمانی بر اساس ارتباط با یک متخصص کمک‌کننده است. تمام درمان‌های مبتنى بر هنرهای خلاق ذاتاً درمان‌های رابطه‌ای‌اند، زیرا شامل یک پویایی فعال و مبتنی بر حس بین درمانگر و کودک‌اند و بر ارتباط بین کودک و درمانگر تأکید می‌کنند. از این نظر، هنردرمانی می‌تواند در ترمیم و شکل‌دهی مجدد دلبستگی از طریق ابزارهای تجربی و حسی مفید باشد و ممکن است به آن حالت‌های رابطه‌ای ابتدایی که قبل از غالب‌شدن کلمات وجود دارند، کمک کند و به مغز اجازه می‌دهد تا الگوهای جدید و سازنده‌تری ایجاد کند. هر فردى که اصول هنردرمانی را به‌طور مؤثر برای کار با کودکان به کار می‌گیرد، به‌خوبی در چگونگی ایجاد دلبستگی مثبت، و همسویی و هم‌گرایی دوطرفه آگاه است، تجربه‌ای که در آن دو فرد با یکدیگر تبادل احساس می‌کنند و بنابراین عمیقاً از سوى هم درک می‌شوند. در اینجا هر نوع بیان کودک بدون قید و شرط پذیرفته شده است۳.
در پژوهش‌های علمى اخیر محققان بر تأثیر هنردرمانى بر رفتارهاى کودکان به‌عنوان یک درمان تکمیلى۴، روشى براى تقویت اعتمادبهنفس در رابطه با دیگران۵، و حتى تأثیر انجام هنردرمانى به‌صورت آنلاین در زمان همه‌گیری کووید-۱۹۶ تأکید کرده‌اند.
۱عضو ارشد انجمن مشاوران درمانگر کانادا، دکترای تخصصی از ایران، فلوشیپ و گواهینامهٔ مشاوره از دانشگاه UCLA، گواهینامهٔ مصاحبهٔ انگیزشی و Award of Achievement از دانشگاه UBC
۲therapeutic art expression
۳Moon BL. Art based group therapy, theory and practice. Charles Thomas Publishers. 2016, Springfield, USA
۴Hu J, Zhang J, Hu L, Yu H, Xu J. Art Therapy: A Complementary Treatment for Mental Disorders. Front Psychol. 2021 Aug 12;12:686005. doi: 10.3389/fpsyg.2021.686005. PMID: 34456801; PMCID: PMC8397377.
۵Huang CY, Su H, Cheng SM, Tan CS. The effects of group art therapy on adolescents’ self-concept and peer relationship: A mixed-method study. New Dir Child Adolesc Dev. 2021 Sep;2021(179):75-92. doi: 10.1002/cad.20435. Epub 2021 Sep 24. PMID: 34559460.
۶ Malboeuf-Hurtubise C, Léger-Goodes T, Mageau GA, Taylor G, Herba CM, Chadi N, Lefrançois D. Online art therapy in elementary schools during COVID-19: results from a randomized cluster pilot and feasibility study and impact on mental health. Child Adolesc Psychiatry Ment Health. 2021 Mar 6;15(1):15. doi: 10.1186/s13034-021-00367-5. PMID: 33676537; PMCID: PMC7936482.