Virtual Reality Treatment for Mental Health
دکتر سعید ممتازی، روان‌درمانگر، عضو ارشد انجمن مشاوران درمانگر کانادا* – ونکوور
واقعیت مجازی (Virtual Reality) بخشی از فناوری اطلاعات و ارتباطات (Information and Communication Technologies: ICTs) است و می‌توانیم آن را به‌عنوان مجموعه‌ای از محیط‌های سه‌بعدی تعریف کنیم که فرد در زمان واقعی (real time) با آن تعامل می‌کند و باعث ایجاد یک حس درآمیختگی (حس حضور) شبیه احساس محیط واقعی می‌شود. در واقع احساس حضور و تعامل با محیط واقعی از اجزای مشخصهٔ این نوع فناوری است.
با استفاده از این فناوری در روان‌درمانی، محیط‌های مجازی به ما اجازه می‌دهند تا عوامل محرک محیطی را برای فرد ایجاد کنیم و امکان مواجهه با عوامل استرس‌زا را در محیطی امن، به‌همراه امکان دست‌کاری برخی متغیرها برای کنترل و انطباق مداخله با ویژگی‌های بیمار فراهم کنیم. بنابراین، این فناوری در موارد خاص به ما امکان می‌دهد تا به روشی کار کنیم که در شرایط واقعی قابلِ‌تولید نباشد. این گزینه را برای ما فراهم می‌کند تا بیمار را در وضعیتی خاص (به‌عنوان مثال در شرایط ترس از رانندگى، ارتفاع، مترو یا آسانسور)، بدون نیاز به ترک اتاق مشاوره مورد ارزیابی و مداخله قرار دهیم. این فناورى به ما اجازه می‌دهد تا شرایط خاص را که امکان تجربهٔ هر روزهٔ آن وجود ندارد (به‌عنوان مثال ترس از پرواز با هواپیما، یا ترس از حضور در جمع، ترس از آلودگی و بیماری از جمله کرونا) را به دفعات لازم برای کار با هدفی درمانی (مواجهه و رفع ترس، عادى‌شدن، مهار پاسخ اضطرابى، آرامش…) تکرار کنیم. همچنین به کمک این روش می‌توانیم با طراحی برنامه‌ای ویژه برای هر بیمار، ترس و اضطراب او را درمان کنیم. با بهره‌گیرى از دانش پزشکى و روان‌شناسى، این روش، ابزاری است که اگر به‌درستی به‌کار رود، استفاده از پروتکل‌های ارزیابی روان‌شناختی و مداخله را تسهیل می‌کند. با این‌حال، لازم است تأکید شود، هیچ‌یک از روش‌های مبتنى بر فناوری بدون ارتباط مناسب انسانى بین بیمار و درمانگر کارآمد نیست.
همچنین این روش با تسهیل مدیتیشن، ذهن‌آگاهى (mindfulness)، تمرینات تنفسی و آرامش عضلانى به رفع استرس و اضطراب عمومى کمک می‌کند.
استفاده از درمان با واقعیت مجازی در شرایط همه‌گیری کرونا
١- با استفاده از نرم‌افزارها و اپلیکیشنی که روى گوشى موبایل شما خواهد آمد و دوربین و headset مخصوص که در اختیار شما قرار می‌گیرد، می‌توانید در تماس با درمانگر، درمان لازم را در جلسه‌ای که زمان آن هماهنگ می‌شود، در خانهٔ خود دریافت کنید.
٢- در فضاى واقعیت مجازی می‌توانید در محیط‌های اجتماعى تحمل خود را با تجربهٔ روبه‌روشدن با جمعى که ماسک زده‌اند، در برابر ترس از ویروس تقویت کنید.
٣- از خانهٔ خود در محیط واقعیت مجازی تمرین تنفس و قدم‌زدن در محیط جنگل و دریا را تجربه کنید. طبیعت می‌تواند شما را از وضعیت فعلی خود خارج کند و این احساس را ایجاد کند که بخشی از موجودیت بزرگ‌تری هستید.
تجربهٔ طبیعت از طریق واقعیت مجازی فرصتی برای یادآوری تصویری بزرگ‌تر و خارج‌شدن از ذهن را براى شما فراهم می‌کند.
گروهی از روان‌پزشکان در دانشگاه کالیفرنیا در این مورد از تجربهٔ کار درمان با واقعیت مجازى، اظهار کرده‌اند: شرکت در فعالیت‌هایی مانند پیاده‌روی و پیاده‌روی‌های آگاهانه، به بسیاری از افراد کمک می‌کند تا بر آرامش و سلامتی کامل خود تمرکز کنند. همچنین مشابه این فعالیت‌ها در درمان با واقعیت مجازی می‌تواند به شما این امکان را بدهد که در محیط راحت و امن خانهٔ خود، با حضور در کنار دریا، یا آبشار و جنگل، ذهن آگاهی داشته و توجه خود را از افکار اضطراب‌آور، مزاحم و ناتوان‌کننده منحرف کنید و حتى در دریا و زیر تابش آفتاب با دلفین‌ها شنا کنید. واقعیت مجازی می‌تواند به پرورش قوهٔ ابتکار و تفکر خلاق کمک کند. علاوه بر این، واقعیت مجازی می‌تواند اضطراب را کاهش دهد و به افراد در حفظ آرامش کمک کند و به‌طور کلى می‌تواند بهبود واقعی در سلامت روان و روحیهٔ فرد را در دنیای پرتنش امروز به ارمغان بیاورد.
استرس تصادف رانندگى یا ترس از رانندگى
ترس از رانندگى چه به‌صورت اولیه و چه به‌دنبال تصادف رانندگى از فوبیاهاى شایع است که در زندگی امروز تأثیر عمده‌ای بر سبک زندگى فرد، وابستگی او به دیگران و حتى به‌دست‌آوردن فرصت‌های شغلى می‌گذارد. غالباً فرد با اجتناب از رانندگى با این ترس کنار می‌آید و اینجاست که در صورت عدم رسیدگی، رفتار اجتنابی می‌تواند شدیدتر شود و فعالیت‌های عادى در زندگی فرد را مختل کند. اجتناب می‌تواند علائم ترس را بیشتر حفظ کرده و یا حتی بدتر کند. از آنجا که افراد مبتلا به اضطراب و ترس با رفتار اجتنابى، فرصتی برای یادگیری ندارند، درمان با واقعیت مجازی و استفاده از بیوفیدبک می‌تواند فرد را در تجربهٔ شرایط مختلف رانندگی در شهر و بزرگراه، در شب و روز و در ترافیک شلوغ یا آرام قرار دهد و با مواجههٔ امن و آرام با کمک به کاهش ترس و اضطراب فرد، به هدف نهایی حذف رفتار اجتنابى و شروع یا بازگشت به رانندگى کمک کند. ما در ونکوور این روش را در استرس پس از حوادث رانندگى براى بیمارانی که از سازمان‌های بیمه‌گر مانند ICBC معرفى شده‌اند، به‌کار گرفته‌ایم.
اضطراب و اختلالات اضطرابی
مواجه‌سازى (Exposure Therapy) همواره روشی شناخته‌شده برای درمان حالت‌های اضطرابى، وسواس و فوبیا بوده است که با فناوری جدیدتر به‌صورت ایمن‌تر با واقعیت مجازى به نام Virtual Reality Exposure Therapy (VRET) انجام‌پذیر است. در VRET، فرد در یک محیط مجازی رایانه‌ای وارد می‌شود و با دوربینى که روى هدسِت (headset) مخصوص در مقابل چشمانش قرار گرفته است، طبق برنامه‌ریزى درمانگر مستقیماً با موقعیت‌ها یا مکان‌هایى روبه‌رو می‌شود که در زندگی واقعی در مقابل آن‌ها ترس یا اضطراب دارد.
مطالعات و شواهد پژوهشى علمى نشان می‌دهد که VRET می‌تواند برای درمان چندین اختلال اضطرابی مفید باشد. برخی از این موارد شامل حملات هراس یا پانیک، کلاستروفوبیا یا ترس از فضاهای بسته مانند آسانسور، ترس از رانندگی، اکروفوبیا (ترس از ارتفاع)، ترس از پرواز با هواپیما، ترس از حیوانات یا حشرات و ترس از اجتماعات است.
علاوه بر این، چند مطالعه انجام شده است که روش VRET را در اختلال استرس پس از سانحه (Post Traumatic Stress Disorder: PTSD) مؤثر نشان داده است. این اختلال در مصدومان حوادث مختلف از تصادف رانندگى گرفته تا مصدومان جنگ، دیده می‌شود. در آمریکا درمان با واقعیت مجازى براى استرس سربازان بازگشته از عراق و افغانستان هم استفاده شده است.
پرخورىِ عصبى
از یک تا دو دههٔ پیش که این روش به‌عنوان ابزاری برای مقابله با مشکلات بهداشت روان مورد استفاده قرار گرفته، از دیگر اختلالاتی که توسط واقعیت مجازى درمان شده است، پرخورى عصبى است. مطالعه‌ای در دانشگاه لندن در زمینهٔ تعامل انسان و کامپیوتر منتشر شده که مزایای بالقوهٔ استفاده از هدسِت واقعیت مجازی را در کنار جلسات روان‌درمانی نشان داده است.
*دکتراى تخصصى از ایران، فلوشیپ، گواهینامهٔ مشاوره و گواهینامهٔ مطالعات الکل و مواد مخدر از دانشگاه UCLA، گواهینامهٔ مصاحبهٔ انگیزشی و Award of Achievement از دانشگاه UBC
Instagram: @dr.saeedmomtazi
- Matsangidou M, et al (2020). “Now i can see me” designing a multi-user virtual reality remote psychotherapy for body weight and shape concerns. Hum Comput Interact. 2020;1-27. doi: 10.1080/07370024.2020.1788945
- Srivastava K, et al (2014). Virtual reality applications in mental health: challenges and perspectives. Ind Psychiatry J.;23(2): 83-85. doi: 10.4103/0972-6748.151666
- Cabinio, Monia et al (2020). The Use of a Virtual Reality Platform for the Assessment of the Memory Decline and the Hippocampal Neural Injury in Subjects with Mild Cognitive Impairment. Journal of Clinical Medicine. 9.
- Protivnak, Jake (2005). Virtual reality therapy as treatment for specific phobia. Journal of Technology in Counseling. 4.