معصومه پرایس* – ونکوور
در کیهان‌شناسی زرتشتی مهم‌ترین عمل خدا، اهورامزدا (خداوند خرد)، هفت آفرینش اول: زمین، آسمان، آب، گیاه، حیوان، انسان و آتش و خورشید (با هم) و نگهبانی از این آفریده‌ها در برابر تهاجم نیروهای شر (اهریمن) است. برای نگهبانی از این آفریده‌ها که همهٔ عناصر طبیعت هم هستند، اهورامزدا همچنین موجودات مقدس بسیاری را می‌آفریند تا به شکست نیروهای شر کمک کنند. از جملهٔ این موجودات ایزدها هستند. واژهٔ ایزد، پس از اسلام مترادف با خدا شده است، ولی در ادبیات زرتشتی، ایزد به‌معنای موجود شایستهٔ نیایش است. در ایران باستان هر ماه به نام یکی از ایزد‌های زرتشتی بوده که نقش فرشتگان محافظ را داشته‌ا‌ند. در تقویم زرتشتی هم، هر ماه سی روز بوده و هر روز هم به نام یکی از ایزدها و مقدسان بوده است و هر وقت در ماهی نام روز و نام ماه یکی می‌شد، آن روز را برای آن ایزد جشن می‌گرفتند. برای مثال روز مهر در ماه مهر، جشن مهرگان و در روز تیر در ماه تیر جشن تیرگان بوده است. این جشن باستانی مانند دیگر جشن‌های ایرانی ریشه در باور‌های زرتشتی قبل از اسلام در ایران دارد و در روز سیزده ماه تیر که در تقویم زرتشتی روز تیر نام‌گذاری شده است، هنوز در گوشه و کنار ایران و توسط ایرانیان خارج از کشور جشن گرفته می‌شود. تیر در ادبیات اوستایی و پهلوی به نام‌های تیشتریا و تیشتر (تشتر در ترجمه‌های مدرن اوستا) است و هم ایزد و هم ستارهٔ مهمی بوده است. در کتاب مقدس یشت، فصل هشتم به نام او و در نیایش تیشتر است. نژاد او از آپام نپات، پسر آب‌هاست، مقدسی که وظیفهٔ اصلی‌اش توزیع آب از دریا به همهٔ مناطق است و همچنین در عبور از دریا موجودات را از امواج بلند و زیاد نجات می‌دهد. در نتیجه تیشتر ارتباطش با آب و به‌ویژه باران است. تیشتر، هم دارندهٔ نطفهٔ آب است و هم نقش نگهبان و آورندهٔ باران را به‌عهده دارد. همچنین تیشتر نام یکی از درخشان‌ترین ستاره‌ها (یکی از شعرای یمانی، سیریوس در یونانی) در آسمان است و ارتباطی هم با ادبیات ودیک هندی دارد که در آن تیشیا، یکی از صور فلکی، برای مجازات پراجاپاتی، از خدایان هندو، که به دختر تیشیا آزار رسانده بود، تیری را با کمانش به‌سوی او در آسمان پرتاب می‌کند. در اساطیر زرتشتی در یشت هشتم، تیشتر با سرعت و قدرت زیاد مانند تیری که از کمان آرش، پر‌قدرت‌ترین تیرانداز آریایی انداخته می‌شود، در آسمان به‌سوی دریای اسطوره‌ای فراخ‌کرت حرکت می‌کند و با کمک امشاسپندان (شش جاودانان مقدس) و مهر، در کوه خوانونت فرود می‌آید. آرش در اساطیر زرتشتی در تیراندازی قدرت بسیار زیاد دارد و تیری که از بالای کوهی اسطوره‌ای، ائیریوخشوت (هماوان در شاهنامه)، پرتاب می‌کند تا کوه اسطوره‌ای دیگری، خوانونت، پیش می‌رود. در کتاب آثارالباقیه ابوریحان بیرونی، تیرگان روز کمان کشیدن آرش کمانگیر و پرتاب تیر از فراز البرز نامیده شده است و همچنین گفته شده که روز بزرگداشت مقام نویسندگان نیز بوده است. تیشتر یا تیر در اساطیر باستانی زرتشتی ایران نگهبان نویسندگان، دبیران و ستاره‌شناس‌ها است. این نتیجهٔ ادغام بین یک خدای هندوایرانی باستانی به‌نام تیری، با تریشتای زرتشتی است. اقوام هندوایرانی جد مشترک هندی‌ها و ایرانی‌ها قبل از جداشدن از یکدیگر در هزارهٔ دوم قبل از میلاد بودهاند. تیری در اساطیر هندوایرانی٬ محافظ کاتبان و اخترشناسان بود. زرتشت هنگام ایجاد اصول زرتشتی خود، بسیاری از مفاهیم و مقدسان باستانی اقوام هندو ایرانی را جذب کرد.
اهمیت اصلی تیشتر در اساطیر زرتشتی، نقش او به‌عنوان رهاکنندهٔ آب‌ها از دست دیو خشکسالی اَپَئوشَ می‌باشد که آب‌های اقیانوس اسطوره‌ای، وروشکا را به بند کشیده و باعث خشکسالی و قحطی شده است. در این اسطوره، دو رقیب در قالب دو اسب سفید (تیشتر) و سیاه (اَپَئوشَ) با هم به جنگ می‌پردازند و وروشکا هم به‌صورت یک مادیان سفید تصویر شده است. تیشتر در این جنگ سه بار فرم خود را عوض می‌کند. در ده روز اول او به‌صورت یک جوان پانزده ساله، در ده روز دوم به‌صورت یک گاو با شاخ‌های طلایی و در ده روز آخر به‌صورت اسب سفید حاضر می‌شود و این اسب سفید است که پس از سه روز جنگ و یک شکست کوتاه‌مدت با کمک اهورامزدا، اسب سیاه را شکست می‌دهد و ایران از خشکسالی نجات پیدا می‌کند. این اسطوره هم در یشت هشتم و هم در کتاب بندهش است، که اصل این کتاب دوم از دورهٔ ساسانیان است و به زبان پهلوی بعد از اسلام جمع‌آوری شده است. در کتاب یشت که قدیمی‌تر از بندهش است، در فصل مربوط به تیشتر همچنان ذکر شده که ستارهٔ تیشتر با کمک ستارگان دیگر برای شکست دیوزنانی می‌رود (پئیری، پئیریکا و پری در پارسی امروزی)، که به فرمان اهریمن به شکل ستاره‌های دنباله‌دار، برای قطع باران بسيج شده‌ا‌ند. پس از شکست دادن پری‌ها به‌شکل اسبی مقدس به‌سمت دریا می‌رود تا آب از امواج برانگیزد و باد چُست آغاز به وزیدن کند و باران توسط ستاره سَتَوِئسَ (پروین) که در عین حال از فرشتگان نگهبان آب نیز است، به هفت کشور فرستاده شود. در متن‌های پهلوی دورهٔ ساسانی، تیشتر اهمیت خود را حفظ کرده و در این منابع تیشتر به‌عنوان نگهبان مسافران نیز ذکر شده است و در جنگ‌های مابین نیروهای اهورایی و اهریمنی در نقش ستاره‌ای آسمانی همچنان در تلاش است. هرچند که در برخی منابع، تیشتر به‌عنوان ایزد نگهبان آب و باران از ستارهٔ تیر جدا شده و یکی نیستند. باید توجه داشت که تیر و تیشتر به‌معنی تیر ابزار جنگی نیست. ریشهٔ تیرِ متعلق به کمان در اوستا، تیغری می‌باشد و نام تیر معرف ستارهٔ تیشتر است. مراسم سیزده‌به‌در در نوروز، ستایش از این ایزد و باران است. زیرا روز سیزدهم هر ماه در تقویم زرتشتیان روز تیر بوده است. رسم انداختن سبزه در آب هم، ادای احترام کردن و هدیه دادن به آب‌ها و مقدسان نگهبان آن‌هاست.
جشن تیرگان در اوستا به نام تیریگانا (همانند میتراکانا، مهرگان) ذکر شده است و با نوروز و مهرگان از محبوب‌ترین جشن‌ها در ایران باستان بودهاند و حتی در تلمود یهودیان، قرن دوم میلادی به‌همراه نوروز و مهرگان نام این جشن برده شده است. منابع اسلامی از معابد مربوط به این ایزد نام برده‌ا‌ند و تا نیمهٔ اول قرن بیستم، زیارتگاه‌های منسوب به تیر یا تیشتریا در مناطق زرتشتی‌نشین در اطراف یزد نظیر شریف‌آباد، در میان مزارع وجود داشتند. مهم‌ترین جنبهٔ این جشن ستایش و تکریم به آب و باران است، غسل کردن با آب به‌همراه سرودها، نماز و شکرگزاری، به‌همراه بازی‌های آبی نظیر آبریزان و مسابقات اسب‌سواری است که یادآور جنگ بین دو اسب سفید و سیاه در اسطوره‌های زرتشتی است. موسیقی، پایکوبی، فال کوزه، سرود‌های مذهبی، میهمانی همراه با غذا و شراب، شکستن ظرف‌های سفالین، پختن گندم و میوه از مشخصات این جشن بوده است. زرتشتیان معمولاً این جشن را برای مدت ده روز از سیزدهم تا بیست و دوم ماه تیر جشن می‌گرفتند، خانه‌تکانی می‌کردند، لباس‌های نو می‌پوشیدند، صبح زود روز سیزده تیر با آب غسل می‌گرفتند و نیایش‌های ویژه برای ستایش ایزد تیر می‌خواندند. شیرینی‌ها و خوراک‌های ویژه آماده می‌کردند. زنان و کودکان، بند‌های رنگینی از هفت رنگِ رنگین‌کمان به نام ایزد‌های تیر و باد به مچ خود بسته و آن‌ها را در آخرین روز جشن، ده روزه در باد رها می‌کردند. این مراسم تا نیمهٔ اول قرن بیستم مابین زرتشتیان معمول بوده است. این بند‌های رنگین را به دور کله‌قند نیز بسته و برای کسانی که تازه ازدواج کرده بودند، می‌فرستادند. زرتشتی‌ها هنوز هم این مراسم را به‌جا می‌آورند و اگر بتوانند به معابد زرتشتی می‌روند. ولی برای بسیاری، امکانِ گرفتنِ این جشن به‌مدت ده روز دیگر ممکن نیست. در بسیاری از استان‌های ایران، در شهر‌های کوچک و دهات، هنوز بسیاری از ساکنان این مناطق، جشن تیرگان را در قالب جشن آبریزان برپا می‌کنند. در این جشن، کودکان و جوانان با آب‌پاشی به‌روی هم و شادمانی کردن و خوراک‌های ویژه خوش‌گذرانی می‌کنند، هر چند که بسیاری از مناسک زرتشتی دیگر انجام نمی‌شود. در خارج از ایران نیز در سال‌های اخیر برپا کردن این جشن باستانی در بسیاری از شهرها در اروپا و آمریکا رایج شده است و هرساله جشن گرفته می‌شود. در کانادا، جشنوارهٔ دوسالانهٔ تیرگان در تورنتو بعد از نوروز به مفصل‌ترین جشنوارهٔ ایرانی تبدیل شده است.
تیرگان پیروز
*معصومه پرایس دارای فوق لیسانس در رشتهٔ مردم‌شناسی از دانشگاه لندن و نویسندهٔ هفت کتاب دربارهٔ جنبه‌های مختلف فرهنگ ایران است. سایت اینترنتی ایشان در مورد فرهنگ ایران بسیار مورد استفادهٔ فرهنگیان و عامهٔ مردم در آمریکای شمالی قرار دارد. برای اطلاعات بیشتر در مورد تحقیقات و کتاب‌های خانم پرایس به سایت‌های اینترنتی ایشان مراجعه کنید:
منابع:
– یشت‌ها، جلد ۱، چاپ سوم: گزارش پورداود، به‌کوشش دکتر بهرام فروشی. چاپ دانشگاه تهران. ۲۵۳۶ شاهنشاهی
– بُندَهِش: فرنبَغ دادَگی، گزارنده، مهرداد بهار. انتشارات توس. چاپ اول. ۱۳۶۹
– آثارالباقیه: ابوریحان بیرونی، ترجمهٔ اکبر داناسرشت. انتشارات امیرکبیر. ۱۳۷۷
– Mary Boyce: Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices. Routledge & Kegan Paul. London, Boston and Henley. 1979