همراه با خبرهایی از ایجاد بورس تحصیلی به‌یاد جانباختگان پرواز ۷۵۲ و گامی اساسی برای راه‌اندازی گروه ایران‌شناسی دانشگاه یوبیسی در حاشیهٔ این نشست
دکتر مصطفی عابدینی‌فرد۱ – ونکوور
روز جمعه، ۱۷ ژانویهٔ امسال، دکتر گلبرگ رکاب‌طلایی، استادیار تاریخ دانشگاه سیتن هال (Seaton Hall) در ایالت نیوجرسی آمریکا، برای ایراد سخنرانی‌ای با عنوان «سینما و شهر: فیلم و ایرانِ شهری در اوایل قرن بیستم» مهمان دانشگاه یوبیسی بود. این دعوت از سوی دپارتمان مطالعات آسیا و به سرپرستی دکتر مصطفی عابدینی فرد، استادیار مدعو ایران‌شناسی و ادبیات فارسیِ در دانشگاه یوبیسی، در قالب یکی از «سلسله سخنرانی‌های ایران‌شناسی» و در سالن گردهمایی‌های دپارتمان مطالعات آسیا (Department of Asian Studies) در این دانشگاه برگزار شد. امسال، برای پاسداشت یاد و زحمات ارزندهٔ زنده‌یاد علیرضا احمدیان (۲۰۱۹-۱۹۸۱)، دانشگاه یوبیسی عنوان این سخنرانی‌ها را به «سلسله سخنرانی‌های علیرضا احمدیان در ایران‌شناسی» تغییر داده است. هدف از برگزاریِ این سخنرانی‌ها، ایجاد فضایی برای افزایش پیوند میان ایرانیان و فارسی‌زبانان – و نیز همهٔ علاقه‌مندان به این مباحث – در ونکوور با دانشگاه یوبیسی از یک‌سو و از دیگرسو، جلب حمایت‌های مالی لازم به‌منظور راه‌اندازی رسمی گروه زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه یوبیسی است. خوشبختانه، همچون گذشته، این سخنرانی نیز با استقبال ستایش‌برانگیز علاقه‌مندان در ونکوور و با حضور بیش از هشتاد نفر مخاطب برگزار شد.
سخنرانی دکتر رکاب‌طلایی مبتنی بر کتاب اخیراً منتشرشدهٔ ایشان توسط انتشارات دانشگاه کمبریج بود. عنوان این کتاب جهان‌منشیِ ایرانی: تاریخی سینمامبنا (Iranian Cosmopolitanism: A Cinematic History) است. رکاب‌طلایی در این کتاب استدلال می‌کند که در اوایل قرن بیستم، نوعی فرهنگ جهانمنش در برخی شهرهای ایران شکل گرفته بود که به‌ویژه معلول درهم‌آمیزی شمار زیادی افراد «روس، ارمنی، آذربایجانی و گرجی در مناطق شهری ایران همچون تبریز و تهران و مشارکت ایشان در سپهرهای سیاسی و فرهنگی این شهرها» بود. به اعتقاد رکاب‌طلایی، «ورود فرم‌های فرهنگی‌ای همچون عکاسی، تئاتر مدرن و سرانجام سینما این روندها را به اوج رساند زیرا امکانی برای تبادل ایده‌ها و تصاویر ایجاد کرد؛ ایده‌ها و تصاویری که معرف سبک‌های زندگی، هنجارهای اجتماعی و امور بدیعی بود که پیش از آن در ایران سابقه نداشت.» از دید نویسنده، فرهنگ جهانمنش مذکور هم بر تکوین سینمای ایران تأثیر گذاشت و هم خود از آن تأثیر پذیرفت.
یکی از مهم‌ترین وجوه ممیّز کتاب رکاب‌طلایی در قیاس با تاریخ‌نگاری‌های متداول از سینمای ایران، چنان‌که از عنوان کتاب وی نیز برمی‌آید، تاریخ‌نگاری سینما نه صرفاَ بر مبنای تحولات و دوره‌بندی‌های رایج سیاسی – برای مثال، اواخر دورهٔ قاجار، اوایل پهلوی، اواخر پهلوی، قبل و بعد از انقلاب ۱۳۵۷ و غیره – بلکه به‌ویژه با توجه به تحولات فرهنگی مرتبط با خود سینما در ایران است. در خصوص این دگرگونی‌های درونی و چگونگی اثرگذاری آن‌ها بر نُضج گرفتن و تطور سینما در ایران، رکاب‌طلایی در خلال گفت و گویی اخیر می‌گوید:
«گذشته از مظفرالدین‌شاه و دربار او، کسبه‌ای که به‌لطف تجارتشان به خارج از ایران سفر می‌کردند یا از آخرین اختراعات بین‌المللی در حوزهٔ فناوری آگاه بودند، به نوشتن دربارهٔ فناوری‌های جدیدی همچون تصاویر متحرک پرداختند یا ابزارهای سینماتوگرافی را وارد کردند و نخستین مکان‌های عمومی پخش فیلم را در شهرهایی همچون تهران و تبریز گشودند. بعضی از نخستین تجربه‌های نمایش فیلم در مغازه‌های کسبه‌ای رخ داد که برآمده از زمینه‌های قومی، دینی و زبانی گوناگون بودند. در نتیجه مردمی که برای تماشای فیلم به مغازه‌های آنان می‌آمدند نیز زمینه‌های متفاوتی داشتند. طولی نکشید که فعالیت‌های دیگری نیز به تجربهٔ تماشای فیلم افزوده شد. برای نمونه، برای همراهی تصاویر متحرک، موسیقی اجرا یا پخش می‌شد (به‌صورت زنده یا از طریق گرامافون)؛ تنقلات گوناگونی در سالن نمایش عرضه می‌شد و زنان نیز به تماشای فیلم در همان مکان‌هایی می‌پرداختند که مردان نیز در آن‌ها حضور داشتند (البته در ابتدا به‌صورت تفکیک‌شده). در مدتی کوتاه یعنی بین دهه‌های ۱۹۱۰ تا ۱۹۲۰ بر تعداد سالن‌های نمایش فیلم افزوده شد. به این ترتیب، کسبهٔ جهانمنش فضاهایی را برای تبادل ایده‌ها میان گروه‌های مختلف مردم و شکل دادن به پندارهای ملی ایجاد کردند و نوعی فرهنگ «سینمارَوی» را شکل دادند.۲»
این سخنرانی، که هماهنگی‌های لازم برای آن از تابستان سال ۲۰۱۹ انجام شده بود، مدت‌زمان اندکی پس از فاجعهٔ سرنگونی هواپیمای اوکراینی در ایران برگزار می‌شد. از این‌رو، پیش از سخنرانیِ دکتر رکاب‌طلایی، دکتر راس کینگ، رئیس دپارتمان مطالعات آسیا، ضمن ابراز همدردی با جامعهٔ ایرانی کانادا و اظهار تسلیت به بازماندگان این رخداد غم‌انگیز، از حضار دعوت کرد به احترام قربانیان این رویداد لحظاتی سکوت کنند. وی ضمن اظهاراتش، همچنین خبری خوش راجع به راه‌اندازی گروه زبان و ادبیات فارسی در یوبیسی را با مخاطبان در میان گذاشت: دانشگاه یوبیسی در اقدامی سخاوتمندانه و تحسین‌برانگیز، دست به ایجاد یکی از دو کرسی لازم برای راه‌اندازی گروه ایران‌شناسی زده است. مطابق این اقدام، هم‌اکنون کمیته‌ای در دپارتمان مطالعات آسیا در حال انتخاب استادیار آموزش زبان فارسی است. استادِ عهده‌دارِ این کرسی (برای تدریس دروس مرتبط با زبان فارسی) از پاییز سال ۲۰۲۰ رسماً آغاز به کار خواهد کرد. برخلاف سال‌های قبل، این کرسی همیشگی خواهد بود. لازم به ذکر است تلاش برای جلب حمایت‌های مالی ایرانیان مقیم ونکوور برای راه‌اندازی کرسی دیگر – یعنی استادی ادبیات و فرهنگ ایران – همچنان ادامه دارد. (هم‌اکنون، نویسندهٔ این یادداشت، در سمت استادیار مدعو، موقتاَ عهده‌دار تدریس دروس مرتبط با ادبیات، فرهنگ و تاریخ ایران در دانشگاه یوبیسی است.) پس از سخنان دکتر کینگ، دکتر رومی احمد، دانشیار حقوق اسلامی در دپارتمان مطالعات آسیا و همچنین نایب‌رئیس دانشکدهٔ هنرهای یوبیسی نیز ضمن ارائهٔ اطلاعات بیشتر در خصوص چگونگی مشارکت ایرانیان ونکوور برای تحقق اهداف مربوط به راه‌اندازی گروه زبان و ادبیات فارسی در این دانشگاه، خبر خوب دیگری با حاضران در میان گذاشت: دانشگاه یوبیسی به‌همراه برخی اعضای جامعهٔ ایرانی ونکوور، برای گرامیداشت یاد قربانیان فاجعهٔ سرنگونی هواپیمای اوکراینی در تهران به‌ویژه دکتر مهران ابطحی، نیلوفر رزاقی، زینب اسدی لاری و محمدحسین اسدی لاری، از فارغ‌التحصیلان و دانشجویان پیشین دانشگاه یوبیسی، بورسی تحصیلی‌ای برای کمک به دانشجویان ایرانی واجد شرایط در این دانشگاه ایجاد کرده است. تاکنون، دانشگاه مبلغ ۵۰ هزار دلار و خیّرین بیرون از دانشگاه (از جمله به‌دعوت و نظارت یکی از ایرانیان مقیم ونکوور، آقای مهدیار بیاضی) مبلغ ۱۰ هزار دلار وقف راه‌اندازی این بورس تحصیلی کرده‌اند.
مشارکت در این طرح انسان‌دوستانه همچنان ادامه دارد. (خبر این بورس تحصیلی را بسیاری از شبکه‌های خبری، از جمله سی‌بی‌سی نیز پوشش داد.) در پایان، دکتر مصطفی عابدینی‌فرد، استادیار مدعو ایران‌شناسی و ادب فارسی در دانشگاه یوبیسی، سخنران جلسه – دکتر گلبرگ رکاب‌طلایی – را معرفی کرد.
می‌توانید به مشروح این سخنرانی در اینجا گوش کنید:
دانشگاه یوبیسی مشتاقانه از علاقه‌مندان به مباحث ایران‌شناسی دعوت می‌کند تا در جلسات بعدی (که بر صفحهٔ وب‌سایت مطالعات آسیای دانشگاه یوبیسی و همچنین صفحهٔ فیس‌بوک Alireza Ahmadian Lectures in Persian/Iranian Studies فهرست و معرفی شده‌اند)، شرکت فرمایند. شرکت در این سخنرانی‌ها، با ثبت‌نام، برای همگان رایگان و آزاد است.
همچنین از علاقه‌مندان به دریافت اطلاعات بیشتر راجع به نحوهٔ مشارکت مالی در پیشبرد اهداف مربوط به راه‌اندازی گروه ایران‌شناسی در دانشگاه یوبیسی، دعوت می‌شود به وب‌سایت دانشگاه و یا دپارتمان مراجعه فرمایند.
۱استادیار مدعو ایران‌شناسی و ادب فارسی در دانشگاه یوبیسی
۲«جهان‌منشی ایرانی: گلبرگ رکاب‌طلایی در گفت‌وگو با آرمین امید»، نشریهٔ اینترنتی آسو. تاریخ انتشار: ۱۱ بهمن ۱۳۹۸