دکتر سعید ممتازی، روان‌درمانگر و مشاور۱ – ونکوور
اختلال استرس پس از تروما۲، یک بیمارى شناخته‌شدهٔ روان‌پزشکى است که پس از حوادث شدید و خطیر که زندگى فرد یا اطرافیان او را در معرض خطر مرگ یا صدمهٔ شدید قرار می‌دهد، ایجاد می‌شود.
این اختلال ممکن است در بازماندگان و آسیب‌دیدگان سوانح طبیعى، نظامیان و سربازان در جنگ و در تصادفات شدید رانندگى و به‌طور کلى در وقایعى که در آن احساس خطر می‌کنیم، زندگى‌مان در معرض تهدید قرار می‌گیرد یا شاهد مرگ یا مجروح شدن دیگران باشیم، رخ بدهد. علائم PTSD ممکن است بلافاصله یا بعد از یک تأخیر چند روزه تا چند ماهه شروع شوند.
بسیارى از این بیماران احساس بى‌حوصلگى، افسردگى، اضطراب، احساس گناه یا عصبانیت و تحریک‌پذیرى می‌کنند.
سه گروه عمدهٔ علائم در این اختلال شامل این موارد است:
۱- فلاش‌بک و کابوس
آن حادثه بارها پیش چشمتان تکرار می‌شود. این ممکن است به‌صورت فلاش‌بک در بیدارى یا کابوس در خواب باشد. این تکرارهاى ذهنى ممکن است آن‌قدر واقعى به نظر برسند که شما احساس کنید واقعاً آن حادثه در حال اتفاق افتادن است. شما آن را در ذهن خود می‌بینید و ممکن است احساسات و علائمی (ترس، تعریق یا تجربه‌های شنوایى، بویایى یا درد) را که اتفاق افتاده بود، دوباره احساس کنید.
تجربه‌های حسى همراه حادثه ممکن است باعث فلاش‌بک شوند. به‌عنوان مثال اگر شما یک حادثهٔ رانندگى در هواى بارانى داشته‌اید، یک روز بارانى ممکن است باعث فلاش‌بک شود.
۲- انزوا و اجتناب
دوباره زنده‌شدن خاطرات ممکن است بسیار ناراحت‌کننده باشد، بنابراین ممکن است بخواهید از عوامل، مکان‌ها و افرادى که تداعى‌کنندهٔ حادثه‌اند، دورى کنید. مثلاً فردى که در حادثهٔ رانندگى مصدوم شده، ممکن است از رفتن به محل حادثه یا به‌طور کلى از رانندگى اجتناب کند.
ممکن است فرد حالت بى‌احساسى پیدا کرده و کمتر با دیگران ارتباط برقرار کند. در نتیجه زندگى و کار کردن براى او سخت‌تر می‌شود.
۳- بی‌قرارى و حالت گوش‌به‌زنگى
شما ممکن است همیشه در حالت آماده‌باش به‌سر ببرید، گویى هر لحظه منتظر خطرى هستید. نمى‌توانید احساس آرامش کنید. احساس اضطراب دارید و به‌سختى به خواب می‌روید. اطرافیانتان می‌بینند که شما بی‌قرار و ناآرام هستید.
علائم دیگر:
- علائم گوارشى
- تپش قلب و ضربان قلب نامنظم
- سردرد
- ترس و حملات پانیک
- افسردگى
- سیگار کشیدن یا روى آوردن به الکل، مواد یا دارو از جمله مسکن‌ها
چرا اغلب PTSD تشخیص داده نمی‌شود؟
- هیچ‌کس تمایل ندارد دربارهٔ حوادث و احساسات ناگوار صحبت کند.
- بعضی افراد نمى‌خواهند بپذیرند که مشکلى دارند چرا که نمى‌خواهند به‌عنوان انسانی ضعیف در برابر حوادث با آن‌ها برخورد شود.
- گاهى آسیب‌دیدگان فکر می‌کنند باید با ارادهٔ خود یا به‌مرور زمان به علائم استرس پس از تروما فائق آیند.
- اگر در حادثه‌ای تلخ و هراس‌آور مصدوم شده‌اید، باید این سؤالات را از خود بپرسید:
- آیا حالت تجربهٔ مجدد، فلاش‌بک یا کابوس دارید؟
- آیا از چیزهایى که باعث به‌خاطر آوردن حادثه می‌شود، اجتناب می‌کنید؟
- آیا گاهى اوقات دچار بى‌احساسى می‌شوید؟
- آیا دچار بی‌قرارى و اضطراب بدون دلیل می‌شوید؟
- آیا احساسات و هیجان شما قابل کنترل نیست؟
- آیا احساس می‌کنید که کنار آمدن با دیگران سخت است؟
- آیا احساس افسردگى یا خستگى زیادازحد دارید؟
اگر این علائم در فاصلهٔ یک ماه بعد از حادثه وجود دارد، خفیف است و در حال بهبود به‌نظر می‌رسد، ممکن است نوعی واکنش طبیعى تطابقی تلقى شود. اما اگر این علائم یک ماه پس از حادثه هنوز وجود دارد و براى شما آزاردهنده است، با دکتر خانواده و همچنین مشاور بالینى صحبت کنید.
چگونه می‌توانیم به خودمان کمک کنیم؟
باید‌ها:
- سعى کنید زندگى و فعالیت‌هایتان را تا حد امکان به حالت نرمال برگردانید و به زندگى عادى‌تان بازگردید
- تمرینات آرام‌بخش تنفسى و ریلکس کردن عضلات را انجام دهید.
- هر چه زودتر به کار خود برگردید.
- ورزش کنید.
- از اجتناب کردن، اجتناب کنید!
- اوقاتى را با خانواده و دوستان صرف کنید.
- با احتیاط رانندگى کنید – زیرا ممکن است تمرکزتان ضعیف باشد.
- با دکترتان صحبت کنید.
- امید به بهبود داشته باشید.
- خودتان را به‌خاطر این اختلال پیش‌آمده سرزنش نکنید. علائم PTSD نشانگر ضعف شما نیست. این علائم، علائم مورد انتظار در افراد طبیعى در برابرحوادث خطیر است.
- احساساتتان را در خودتان نگه ندارید. از مشاوره دربارهٔ حادثه و علائم خودتان اجتناب نکنید.
- انتظار نداشته باشید که خاطرات سریعاً از بین بروند. آن‌ها ممکن است براى مدتى با شما باشند.
- از خودتان زیادازحد انتظار نداشته باشید. به خودتان زمان بدهید تا تطابق با آنچه اتفاق افتاده است، رخ دهد.
- از دیگران دورى نکنید.
- از مصرف الکل، مواد و سیگار براى ایجاد آرامش اجتناب کنید.
درمان:
براى PTSD درمان دارویى و روان‌درمانى وجود دارد.
روان‌درمانی:
همهٔ روان‌درمانى‌های مؤثر در PTSD، روى علائم حاصل از آن حادثهٔ ناگوار، تمرکز می‌کنند. شما نمى‌توانید آنچه را اتفاق افتاده است، تغییردهید یا فراموش کنید، اما می‌توانید یاد بگیرید طور دیگرى دربارهٔ آن، دربارهٔ جهان و دربارهٔ زندگى‌تان فکر کنید.
باید قادر باشید آنچه را که اتفاق افتاده است تا آنجایى که ممکن است بدون اینکه دچار وحشت و اضطراب شوید، به‌خاطر آورید. این درمان‌ها به شما کمک می‌کند تا تجربیات ناگوارى را که داشته‌اید، به زبان آورید. از طریق به‌یاد آوردن حادثه، غلبه کردن و برخورد معقول با آن، ذهنتان می‌تواند کار طبیعى‌اش را که شامل زدودن خاطرات گذشته و پرداختن به زندگى است، انجام دهد.
اگر بتوانید دوباره احساس امنیت داشته باشید و احساساتتان را کنترل کنید، احتیاج زیادی به دورى گزیدن از آن خاطرات ناگوار ندارید. در واقع، می‌توانید دوباره خاطرات گذشته‌تان را به کنترل در آورید و بنابراین می‌توانید در رابطه با آن‌ها تنها وقتى فکر کنید که می‌خواهید، نه آنکه آن‌ها به‌صورت خودبه‌خود به ذهنتان هجوم آورند.
همهٔ این درمان‌ها، باید توسط متخصص روان‌درمانى انجام شود. جلسات با متخصص روان‌درمانى به‌صورت هفتگى برگزار می‌شود و باید حداقل به مدت ١٠ تا ١٢ هفته ادامه یابد. جلسات روان‌درمانى معمولاً حدود یک ساعت طول می‌کشد .
درمان شناختى رفتارى (CBT) راهى است که به شما کمک می‌کند تا به‌گونه‌ای دیگر دربارهٔ خاطرات نامطلوبتان فکر کنید. بنابراین، آن‌ها کمتر استرس‌زا و بیشتر قابل کنترل می‌شوند. معمولاً، این نوع درمان شامل چند جلسهٔ آرامش‌بخشى (relaxation) هم هست تا به شما کمک کند ناخوشایندى فکر کردن در مورد حوادث را تحمل کنید.
درمان دارویی:
داروهاى ضدِافسردگى، هم باعث کاهش شدت علائم PTSD و هم باعث رفع علائم افسردگى که به‌طور هم‌زمان وجود دارد، خواهد شد.
۱دکتراى تخصصى از ایران، فلوشیپ، گواهینامهٔ مشاوره و گواهینامهٔ مطالعات الکل و مواد مخدر از دانشگاه UCLA، گواهینامهٔ مصاحبهٔ انگیزشی و Award of Achievement از دانشگاه UBC
۲PTSD (Post Traumatic Stress Disorder)