معصومه پرایس* – ونکوور
مهرگان، جشنی است در ستایش ایزدِ نگهبان، میترا یا مهر. ایزد در فارسی نوین به‌معنای خداست، اما در ادبیات پیش از اسلام به‌معنای موجود شایستهٔ نیایش بوده است. جشن نیز به‌معنای نیایش است و در واقع جشن‌ها مراسم دینی زرتشتیان‌اند که همیشه با شادی و پایکوبی همراه بوده‌اند. در کیهان‌شناسی زرتشتی، مهم‌ترین عمل اهورا مزدا، خداوند خرد٬ آفرینش جهان با عناصر طبیعی آن مانند زمین، آسمان، آب و غیره، و تدوین اصول اخلاقی مفید برای انسان‌ها و همچنین آفریدن فرشتگان یا ایزدان نگهبان است، برای پاسداری از آفریده‌ها و مفاهیم اخلاقی ارزشمند مانند پندار نیک، گفتار نیک، فروتنی و غیره. میترا یکی از این فرشتگان نگهبان است که پاسدار پیمان، وفاداری، دوستی و دلاوری میباشد. ریشهٔ واژه به‌معنای قرارداد یا پیمان و مبادله میباشد، و در فارسی بعد از اسلام است که واژهٔ مهر به‌معنای عشق استفاده شده است. میترا اگرچه از ایزدان مهم در کیهان‌شناسی زرتشتی است، اما بسیار قدیمی‌تر از آیین زرتشتی است و متعلق به گروه باستانی هندوایرانی است که جد مشترک ایرانیان و هندیان را تشکیل می‌دهند. این دو گروه در هزارهٔ دوم پیش از میلاد از هم جدا شدند. گروهی در فلات ایران ساکن شدند و دیگران به هند رفتند. از طرف دیگر، اعتقاد بر این است که زرتشت متعلق به ۱۰۰۰ تا ۱۳۰۰ قبل از میلاد بوده است. زرتشت عناصر زیادی را از اجداد هندوایرانی خود گرفته و تعدادی از مقدسین آن‌ها از جمله میترا را در دین خود گنجانده است.
در ادبیات زرتشتی، میترا (میثره) شایستهٔ پرستش و احترام است، و در لبه‌های زمین حرکت می‌کند و هر چیز بین آسمان و زمین را بررسی می‌کند. در اوستا، میترا نگهبان اولین نور صبحگاهی، هاونگاه میباشد. همیشه بیدار است و هزار گوش و ده هزار چشم دارد. از پیمان‌ها محافظت می‌کند، حتی اگر بین افرادی از دیگر مذاهب، قبایل یا کشورها باشند. میترا مهربان و بخشنده است و از کسانی که وفادارند، پاسداری می‌کند و نگهبان کشور است و دروغگوها را مجازات می‌کند. در ادبیات اوستایی، میترا یکی از قاضی‌ها پس از مرگ و همچنین مسئول آزمایشِ گذشتن از آتش برای اثبات بی‌گناهی است، مانند گذشتن سیاوش از آتش در شاهنامه. میترا خانه‌های کسانی را که زیر پیمان خود می‌زنند، خراب می‌کند. او کسی است که برای جلوگیری از درگیری بین همسایگان، مرزهای سرزمین‌ها را مشخص می‌کند و صلح و جنگ بر عهدهٔ اوست. میترا در اوستا با ورثرغنه (بهرام) ایزد پیروزی، که دشمنان را شکست میدهد، همراه است. میترا ایزد نگهبان جنگجویان نیز میباشد. این جنبه از شخصیت میترا است که باعث محبوبیت او در میان رومی‌ها شده و میترا تبدیل به خدایی رومی میگردد که معبد‌های متعدد توسط ارتشیان برای او در امپراتوری روم ساخته میشود و میترائیسم در اروپا ریشه می‌گیرد. خورشید نیز از ایزدهایی است که به میترا کمک می‌کند. در ادبیات اوستایی، میترا و خورشید یکی نیستند و میترا یشت و خورشید یشت، در کتاب یشت‌ها که نیایش‌های ایزدان را در برمی‌گیرد، کاملاً مشخص میکنند که خورشید و میترا متفاوت‌اند. در دورهٔ اسلامی اغلب، این دو یکسان شناخته میشوند، اما در ادبیات اوستایی چنین نیست. در یشت‌ها، یشت دهم ویژهٔ میتراست و مهم‌ترین جنبه‌های شخصیت میترا راست‌گویی و دلاوری ذکر شده است.
جشن‌های زرتشی به دو دستهٔ عمده تقسیم میشوند. گروه اول هفت جشنی‌اند که برگزاری آن‌ها تکلیف مذهبی است و شامل نوروز و شش گاهنبار؛ جشن‌های مقدس ذکرشده در اوستا، کتاب مقدس زرتشتی‌ها، میباشد. گروه دوم جشن‌هایی‌اند که برگزاری آن‌ها تکلیف مذهبی نیست و برپایی آن‌ها اختیاری است، ولی معمولاً توسط زرتشتی‌ها جشن گرفته می‌شده‌اند. این گروه از جشن‌ها نیز به دو دستهٔ عمده و خرده تقسیم میشدند. جشن‌های عمده در بزرگداشت مقدسین مهم نظیر مهر در جشن مهرگان و تیر در جشن تیرگان می‌بوده است. جشن‌های خرده در رابطه با بزرگداشت مقدسین دیگری است که نمادی از نیرو‌های مفید در زندگی انسان‌ها و طبیعت بوده‌اند. در تقویم زرتشتی که به قرن چهار قبل از میلاد می‌رسد، اسم‌های هر دوازده ماه که هنوز هم در تقویم امروزی ایران وجود دارند، اسم دوازده ایزد زرتشتی میباشد. هر ماه هم سی روز بوده است و هر روز هم به اسم یکی از ایزدان و دیگر مقدسان است. هر وقت اسم ماه و روز یکسان میشود، زرتشتیان آن روز را برای ایزد آن ماه جشن می‌گرفته‌اند. به‌عنوان مثال در ماه تیر، در روز تیر، که سیزدهم هر ماه است، جشن تیرگان، و یا در ماه اسفند (سپندارمذ) در روز سپندارمذ که روز پنجم ماه است جشن سپندارمذگان (اسفندگان) را جشن می‌گرفتند که جشن ویژهٔ زنان بوده است.
جشن مهرگان برای بزرگدشت مهر مقدس در ماهِ مهر و در مهر روز، که روز شانزدهم هر ماه است برای شش روز جشن گرفته میشده است. بعداً تعداد روزها به پنج روز کاهش یافت و در زمان حاضر، اکثرأ فقط می‌توانند یک روز را جشن بگیرند. روز اول به نام مهرگان بزرگ و روز آخر به نام مهرگان خرد نامیده میشدند. مهرگان پس از نوروز پرشکوه‌ترین و محبوب‌ترین جشن‌ها در ایران قبل از اسلام بوده، و در تقویم زرتشتی‌ها، جشنوارهٔ مهرگان با اعتدال پائیزی (equinox) نیز ارتباط دارد. در اوستا سال به دو فصل تقسیم میشده است؛ فصل اول هاما یا تابستان و فصل دوم زیانا یا زمستان نام داشتند. دو جشن عمده در رابطه با این فصل‌ها نوروز و مهرگان بودند که آغاز فصل‌های دوگانه سال را نوید می‌دادند. در واقع، نوروز آغاز فصل نخست و مهرگان آغاز فصل دوم به‌حساب می‌آمدند. در اوستا جشن مهرگان به نام میتراکانا است و به‌معنای متعلق به مهر. در اساطیر زرتشتی از دورهٔ ساسانیان، در کتاب بُندَهِش (بندهشن در پارسی میانه: بنیان آفرینش) مهر روز روزی است که مشی و مشیانه اولین مرد و زن به‌وجود می‌‌آیند و برای اولین بار در این روز صاحب روح (روان) می‌‌گردند. خورشید برای اولین بار در این روز ظاهر میشود و ماه با گرفتن نور از خورشید برای بار اول در شب تابناک میگردد، و فریدون بر اژیداهاک، ضحاک در شاهنامه، پیروز میگردد. اژیداهاک در اوستا پادشاهی اسطوره‌ای است که می‌‌خواهد انسان‌ها را نابود کند و توسط شاهزاده فریدون و با کمک ایزدهایی که به یاری فریدون می‌‌شتابند، در روزبیست و یکم ماه مهر که رام روز نامیده میشود و آخرین روز جشن مهرگان است، اسیر میشود و در قلهٔ دماوند به بند کشیده میشود. بر اساس این اسطوره، پس از این پیروزی، فریدون دستور پوشیدن کشتی، کمربند تشریفاتی که زرتشتی‌ها می‌‌پوشند، را میدهد و دعای مربوط به این روز که به نام اوج میباشد برای اولین بار خوانده میشود.
قدیمی‌‌ترین مدرک تاریخی در مورد مهرگان به زمان هخامنشی باز میگردد. استرابو، جغرافی‌دان یونانی قرن اول قبل از میلاد، ذکر کرده است که ساتراپ (فرماندار) ارمنستان هر ساله برای جشن مهرگان بیست هزار اسب به شاهنشاه هخامنشی هدیه می‌داده است. منابع یونانی ذکر میکنند که در جشن مهرگان پادشاهان هخامنشی لباس رسمی ارغوانی، رنگ ویژهٔ خانواده سلطنتی به تن میکردند، می‌‌رقصیدند، و با مردم و میهمان‌ها به‌طور جمعی مشروب می‌‌خوردند. جشن مهرگان در تلمود کتاب مذهبی یهودیان، در قرن پنجم میلادی، نیز ذکر شده است. به گفتهٔ مورخین دورهٔ اسلامی، برگزاری جشن مهرگان در دورهٔ ساسانی با روشن کردن آتش‌های بزرگ، دعا، غذا، پایکوبی، دور هم بودن و نمایش‌هایی همراه بوده که داستان فریدون و ضحاک را برای سرگرمی مردم اجرا میکردند.
موسیقی از اهمیت ویژه در دوران ساسانی برخوردار بوده و دو نام مهرگان بزرگ و مهرگان خرد در مقامات موسیقی وجود داشته که تا قرن‌ها پس از اسلام هنوز در نوشته‌ها ذکر شده است. آتش وراهرم، از مهم‌ترین آتشکده‌های زرتشتیان از مراکز مهم برای برگزاری جشن مهرگان بوده و جشن با روشن کردن آتشی بزرگ، و مراسم مذهبی توسط موبد‌ها همراه بوده است. زرتشتیان هنوز این جشن را هر سال برگزار میکنند، و در این روز به معبد‌ها می‌روند، آتش روشن میکنند، اسفند دود میکنند و دعا می‌‌خوانند، آ‌ش خیرات برای هم می‌‌فرستند و با رقص و پایکوبی جشن را برگزار میکنند و روز را به اتمام می‌‌رسانند. سفره از مراسم رایج در میان زرتشتی‌ها هنوز برقرار است و سفرهٔ مهرگان در خانه‌ها با آب، آویشن، انار، آینه، گلابدان، شمع، اسفند، میوه، سبزی، شیرینی، سکه، کتاب دعا و گل تزئین میشوند. در روستاهای زرتشتیان، قبل از مهاجرت بیشترشان به شهرها در نیمهٔ دوم قرن بیستم، در آخرین روز جشن، جوانان روستایی در اطراف قنات ده جمع میشدند، نیایش‌های ویژه برگزار میکردند و سپس گروهی از جوانان با نوازندگان سورنا و دف خانه‌به‌خانه می‌رفتند. در خانه‌ها مورد استقبال بانوی خانه قرار می‌گرفتند که با گلاب و آینه آن‌ها را به داخل خانه می‌بردند، با آجیل، چایی و شربت از آن‌ها پذیرایی میکردند. در خانه‌ها به نیایش می‌پرداختند و آمرزش و شادی روان رفتگان آن خانواده را خواستار میشدند. صرف غذاها، نان‌ها و شیرینی‌های ویژه توسط روستاییان به‌طور همگانی با شادی، موسیقی و نیایش جشن را به انتها می‌رسانید. در دهه‌های اخیر با مهاجرت گستردهٔ ایرانیان به دیگر کشورها، جشن‌های ایرانی محبوبیت زیاد پیدا کرده، و نوروز، تیرگان و مهرگان توسط ایرانیان خارج کشور جشن گرفته میشوند.
در گذشته، برای ایرانیان میترا نمادی از راست‌گویی، دلاوری و شجاعت بوده و با برگزاری جشن مهرگان این ویژگی‌های برجسته ستایش و در میان همگان پروراننده میشدند. این جشن برای ایرانیان امروزی جستجوی هویت هم در داخل و هم در خارج از ایران است، وهم داشتن فرصتی برای گذراندن روزی با شادی، و بزرگداشت میراث فرهنگی. مهرگان پیروز
*معصومه پرایس دارای فوق لیسانس در رشتهٔ مردم‌شناسی از دانشگاه لندن و نویسندهٔ هفت کتاب دربارهٔ جنبه‌های مختلف فرهنگ ایران است. سایت اینترنتی ایشان در مورد فرهنگ ایران بسیار مورد استفادهٔ فرهنگیان و عامهٔ مردم در آمریکای شمالی قرار دارد. برای اطلاعات بیشتر در مورد تحقیقات و کتاب‌های خانم پرایس به سایت‌های اینترنتی ایشان مراجعه کنید:
منابع: