مقدمه
شناخت سازهای اقوام گوناگون در سراسر دنیا، همواره به شناخت موسیقی آنان کمک بسیاری می‌کند. چرا که عوامل فیزیکی اجرای موسیقی هر منطقه، سازها می‌باشند و در حقیقت عامل انتقال صوت از ذهن نوازنده به گوش شنونده، چیزی جز سازها نیست. در همین راستا شناخت سازهای موسیقی کلاسیک ایرانی می‌تواند کمک شایانی به شناخت هر چه بیشتر این‌گونه از موسیقی نماید.
رده‌بندی کلی سازهای موسیقی کلاسیک ایرانی
سازها به‌طور کلی می‌توانند در گروه‌های مختلفی رده‌بندی شوند:
گروه سازهای بادی: با دمیدن در این‌گونه سازها می‌توان تولید صوت کرد. مثل نی، سرنا، بالابان، نی‌انبان و…
گروه سازهای زهی: سازهای زهی سازهائی‌اند که در ساختمان آن‌ها سیم‌هائی برای تولید صوت به‌کار می‌روند. این گروه از سازها خود به چند دستهٔ زیر تقسیم می‌شوند:
۱) سازهای زهی مضرابی (زخمه‌ای): سازهائی‌اند که با یک مضراب یا ناخنِ نوازنده به صدا درمی‌آیند. مثل تار، سه‌تار، رباب و عود، سنتور و…
۲) سازهای زهی آرشه‌ای: سازهای دارای سیم که صدای آن‌ها به کمک آرشه (کمان) ایجاد می‌شود. مانند کمانچه، قیچک و…
سازهای کوبه‌ای: سازهائی که با کوبش بر پوست یا بدنهٔ آن‌ها تولید صوت می‌کنند. مانند تنبک، دف، دهل و…
در این شماره از «رسانهٔ همیاری» به بحث اجمالی در مورد ساز «تار» به‌عنوان یکی از سازهای زهی مضرابی می پردازیم.
تــار
این ساز یکی از مهم‌ترین سازهای موسیقی کلاسیک ایرانی است. از این‌روی که ساز بسیار پرکاربردی، چه در تک‌نوازی و چه در گروه‌نوازی، است و همچنین مهم‌ترین و قدیمی‌ترین صفحه‌های گرامافون از موسیقی کلاسیک ایرانی که توسط بزرگانی چون میرزاعبدالله فراهانی (۱۲۹۷-۱۲۲۲ خورشیدی)، آقاحسینقلی فراهانی (۱۲۹۴-۱۲۳۰ خورشیدی)، غلامحسین درویش ملقب به درویش‌خان (۱۳۰۵-۱۲۵۱ خورشیدی) و… ضبط‌شده با ساز تار صورت گرفته است.
این ساز از چند قسمت تشکیل شده است:
کاسهٔ طنینی، دسته، خرک، پوست، شیطانک، سرپنجه، گوشی‌ها، سیم‌ها، سیم‌گیر، پرده‌ها (دستان‌ها) و مضراب.
کاسهٔ طنینی ساز معمولاً از چوب درخت توت ساخته می‌شود. کاسهٔ ساز از چوب یک‌تکه و در دو حجم توخالی تقریباً شبیه گلابی (یکی بزرگ‌تر و دیگری کوچک‌تر) تشکیل شده است.
به این کاسه دسته‌ای بلند نیز از جنس چوب متصل است که پرده‌های ساز بر روی این دسته بسته شده و سیم‌های ساز از روی کاسه و دسته نیز عبور می‌کنند.
بر روی کاسهٔ ساز (هر دو قسمت کوچک و بزرگ) پوستی نازک کشیده می‌شود. این پوست از قسمت نازکِ پوست حیواناتی چون بز یا بره انتخاب می‌شود.
سیم‌های ساز (۶ عدد) و از جنس فلز با قطرهای مختلف از یک طرف در روی کاسهٔ طنینی به سیم‌گیر متصل‌اند و پس از عبور از روی خرک‌ساز و طی طول دسته‌ساز، در انتها از روی شیطانک عبور می‌کند و هر سیم به یک گوشی متصل می‌شود. سیم‌های ساز به‌صورت جفتی (دوبه‌دو) با هم کوک می‌شوند و معمولاً کوک سیم‌ها «دو- سل- دو» می‌باشد.
خرک و شیطانک معمولاً از جنس استخوان حیوانات ساخته می‌شوند. شیطانک بین دسته‌ساز و سرپنجه قرار می‌گیرد و درازی شیارهای کم‌عمقی است که سیم‌ها از درون آن‌ها می‌گذرند و به گوشی‌های ساز متصل می‌شوند. خرک نیز به مثابهٔ پلی است که سیم‌ها از روی آن عبور کرده و بتوان سیم‌ها را از سطح دسته بالاتر نگه‌داشت.
سیم‌گیر نیز قطعهٔ کوچکی از جنس چوب است که در انتهای بدنهٔ کاسه نصب شده و دارای شیارهائی است که حلقهٔ تابیده‌شده و یا گره یک سرِ سیم‌ها به آن می‌افتد و محکم می‌شود.
گوشی‌های ساز ۶ عدد است و از جنس چوب و وظیفه آن‌ها نگه‌داشتنِ سیم‌ها می‌باشد. همچنین نوازنده با چرخاندنِ گوشی‌های ساز و در حقیقت محکم و یا شل‌کردنِ سیم‌ها، می‌تواند ساز را کوک کند.
سرپنجه، جعبه توخالی و متصل به دستهٔ ساز است که گوشی‌های ساز در آن قرار می‌گیرد و محکم می‌شوند.
در طول دستهٔ ساز ۲۸ پرده (دستان) بسته می‌شود که نوازنده با انگشت‌گذاری بر پشت پرده‌ها نت‌های موسیقی را ایجاد می‌کند. جنس پرده‌ها از زه (رودهٔ تابیدهٔ چهارپایان) می‌باشد.
توضیحات تکمیلی
تا قبل از درویش‌خان، تار دارای ۴ سیم و ۱ سیم واخوان (بم) بود، ولی درویش‌خان سیم دیگری به تار اضافه کرد که کنار سیم واخوان قرار می‌گیرد و با آن هم کوک می‌شود و صدای سیم واخوان (بم) را تشدید می‌کند.
همچنین از تارنوازانِ معروف ایرانی می‌توان به این اساتید اشاره کرد:
علی‌اکبر فراهانی که سرسلسلهٔ موسیقی کلاسیک ایرانی به حساب می‌آید و فرزندان آن میرزاعبدالله فراهانی، میرزاحسن فراهانی، آقاحسینقلی فراهانی.
همچنین غلامحسین درویش (درویش‌خان)، مرتضی نی‌داود، کلنل علینقی وزیری، نورعلی برومند، غلامحسین بیگجه‌خانی، نصرالله زرین‌پنجه، یحیی زرپنجه، سلیمان روح‌افزا، عبدالحسین شهنازی، حبیب‌الله صالحی، موسی معروفی و جلیل شهناز.
نوازندگان معاصر تار عبارتند از:
محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، هوشنگ ظریف، فرهنگ شریف، داریوش پیرنیاکان، کیوان ساکت، عطاالله جنگوک، فریدون حافظی، مجید درخشانی، داریوش طلائی، ارشد طهماسبی، شهریار فریوسفی، حمید متبسم و محسن نفر.
قسمت دوم این مطلب را در اینجا بخوانید.
*عضو هیئت علمی دانشکدهٔ موسیقی دانشگاه هنر تهران، آهنگ‌ساز، نوازندهٔ نی و مدرس موسیقی