تالین ساهاکیان - فرانکفورت، آلمان
کافی‌ست فقط یک ساعت در سوپرمارکتی قدم بزنیم و نگاهی به برچسب فرآورده‌های مختلف از بستنی، بیسکویت و مارگارین گرفته تا صابون، شامپو و رژ لب بیاندازیم تا متوجه شویم در بیش از نیمی از محصولات خوراکی و آرایشی-بهداشتی روغن نخل به کار رفته است. البته مصرف روغن نخل فقط به صنایع تولید غذا و مواد آرایشی-بهداشتی محدود نمی‌شود. از روغن نخل حتی برای تولید سوخت بیولوژیکی و خوراک دام نیز استفاده می‌شود. این در حالی‌ست که نخل روغنی، درختی است که تنها در منطقهٔ استوا رشد می‌کند و اگر چه استفاده از آن در این منطقه سابقه‌ای طولانی دارد، زمان زیادی از شناخته‌شدن آن توسط صنایع غرب نمی‌گذرد. اما چه چیزی روغن نخل را به موضوعی زیست‌محیطی تبدیل کرده است؟
تولید روغن نخل
نخل‌های روغنی ۴ تا ۶ سال پس از کاشته‌شدن میوه می‌دهند، حدود ۳۰ سال عمر می‌کنند و به ارتفاع ۱۲متر می‌رسند. میوه‌ها در بافت بین شاخه‌های درخت قرار دارند. برای برداشت میوه‌ها، کارگران شاخه‌های اطراف را می‌شکنند. این کار نیاز به انرژی و قدرت فیزیکی زیاد دارد و هر چه درخت بلندتر باشد، کار برداشت میوه‌ها سخت‌تر می‌شود.
میوه‌های برداشت‌شده در حالت رسیده، رنگ نارنجی متمایل به قرمز دارند. پوست این میوه‌ها بسیار سفت است. در وسط هر میوه یک هسته قرار دارد. میوه‌ها پس از برداشت بارگیری می‌شوند و به تولیدی‌های روغن منتقل می‌شوند. برای خارج‌کردن روغن از میوه‌ها روش‌های مختلفی وجود دارد. در برخی از تولیدی‌ها برای کندن پوست میوه‌ها، آن‌ها را به مدت یک ساعت با بخار ۱۴۰ درجهٔ سانتیگراد و فشار بالا می‌پزند. این کار نه تنها پوست خارجی را نرم و باز می‌کند بلکه سبب می‌شود پوستهٔ داخلی‌ترین هسته نیز باز شود. از گوشت میوه‌ها «روغن نخل» گرفته می‌شود که قرمزرنگ است و در برخی از مناطق دنیا مانند آفریقا برای پخت و پز استفاده می‌شود. این روغن در صنایع غذایی و مخصوصاً تولید اسنک نیز کاربرد دارد. از مغز هستهٔ داخلی میوه‌ها روغن اصلی یا «روغن هستهٔ پالم» استخراج می‌شود که رنگ روشنی دارد و در صنایع غذایی و تولید لوازم آرایشی-بهداشتی کاربرد فراوان دارد.[منبع]
چه چیزی روغن نخل را تا این اندازه برای صنایع جذاب می‌کند؟ [منابع: ۱ و ۲]
درخت نخلِ روغنی از نظر تولید روغن بهره‌وری بالایی دارد. میزان روغن نخل به دست آمده از یک هکتار زمین ۶ تا ۱۰ برابر بیشتر از دانه‌های روغنی مانند دانهٔ کلزا (rapeseed)، دانهٔ سویا، زیتون و تخم آفتا‌ب‌گردان است.
علاوه‌براین، درخت نخل روغنی ۳۰ سال عمر می‌کند و لازم نیست هر سال برداشت و دوباره کاشته شود.
روغن هستهٔ نخل، لوریک اسید (Lauric Acid) دارد که در تهیهٔ لوازم آرایشی و مواد پاک‌کننده استفادهٔ زیادی دارد. از این ماده برای تهیهٔ خمیردندان‌ها، مواد شویندهٔ لباس، ژل‌های شویندهٔ بدن و غیره استفاده می‌شود. تنها روغن دیگری که لوریک اسید دارد، میوهٔ نارگیل است ولی میزان بهره‌وری درخت نارگیل ۱۰ درصدِ درخت نخل روغنی است.
همچنین، روغن نخل مزه و بافت خاصی به برخی از مواد غذایی مانند بستنی‌ها می‌دهد که بسیار محبوب است.
چه چیزی سبب می‌شود تولید روغن نخل تا این اندازه بحث‌انگیز باشد؟
درخت نخلِ روغنی فقط در منطقهٔ ۱۰ درجه بالاتر از خط استوا تا ۱۰ درجه پایین‌تر از خط استوا رشد می‌کند. این منطقه شامل جنگل‌های استوایی بارانی آسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی است که تنوع زیستی زیادی دارد. در کشورهایی مانند اندونزی و مالزی که بزرگ‌ترین جنگل‌های استوایی را دارند و ۸۵ درصد روغن نخل دنیا را تولید می‌کنند، جنگل‌ها را می‌سوزانند تا به کشتزار نخل روغنی تبدیل کنند. در ۲۰ سال گذشته ۳٫۵ میلیون هکتار از جنگل‌های اندونزی و مالزی برای تولید روغن نخل نابود شده‌اند.[منبع]
از سال ۱۹۹۰، ۴۳ درصد به مساحت زمین‌های اختصاص‌یافته به کشت نخل روغنی افزایش پیدا کرده است.[منبع] با افزایش تقاضا برای روغن نخل، تولیدکنندگان این روغن به جنگل‌های آمازون، کنگو و بورنئو نیز چشم دوخته‌اند. [منبع]
نابودی جنگل‌های بارانی سبب بروز مشکلات زیست‌محیطی و اجتماعی زیادی می‌شود:
۱- با از بین رفتن جنگل‌ها، کربن زیادی به جو زمین وارد می‌شود و به گرمایش زمین شتاب بیشتری می‌دهد. علاوه بر این، بیشتر جنگل‌های اندونزی و مالزی که به کشتزار نخل تبدیل شده‌اند، جنگل‌های باتلاقی تورب (peat swamp forests) هستند. تورب، تودهٔ متراکم قهوه‌ای تا سیاه‌رنگ خزه‌ها و گیاهان است که به‌طور ناقص تجزیه شده‌اند و می‌تواند به مرور زمان به زغال‌سنگ تبدیل شود. در جنگل‌های نمناک استوایی به علت بارش مداوم، برگ‌ها کاملاً تجزیه نمی‌شوند و به مرور زمان بر روی خاک لایه‌های اسیدی تورب ایجاد می‌شود. از بین رفتن جنگل‌های تورب در مقایسه با سایر جنگل‌ها تأثیری به مراتب بدتر در گرمایش زمین دارد چون سبب می‌شود هم کربن ذخیره‌شده در پوشش گیاهی جنگل و هم کربن ذخیره‌شده در تورب وارد اتمسفر شود.[منبع]
۲- تولید روغن نخل، سبب آلودگی آب و خاک و فرسایش خاک می‌شود.
۳- جنگل‌های استوایی و مخصوصاً جنگل‌های تورب، زیستگاه اصلی گونه‌هایی مانند اوران‌گوتان، فیل و ببر سوماترایی، اوران‌گوتان بورنئو، فیل «پیگمی» و بسیاری از گونه‌های جانوری دیگرند که در خطر جدی نابودی نسل می‌باشند. برای نمونه، در ۲۰ سال گذشته اوران‌گوتان‌ها ۸۰ درصد از زیستگاه‌های خود را از دست داده‌اند.[منبع] از سال ۱۹۹۰ تا کنون ۹۰ درصد جمعیت اوران‌گوتان‌ها نابود شده است. تعداد زیادی از اوران‌گوتان‌ها در آتش سوزی‌های عمدی برای پاک‌سازی جنگل‌ها کشته شده‌اند، گروهی در نتیجهٔ کمبود فضای زندگی و غذا که نتیجهٔ مستقیم سوزاندن جنگل‌هاست، جان خود را از دست داده‌اند و گروهی نیز به عنوان آفت توسط ساکنان محلی کشته شده‌اند. این روند نابودی فقط مخصوص اوران‌گوتان‌ها نیست. برآورد می‌شود از سال ۱۹۹۰ نود درصد کل حیات وحش مناطقی که تبدیل به کشتزار نخل روغنی شده‌اند نابود شده است. سازمان ملل پیش‌بینی می‌کند اگر چاره‌ای برای این مسئله اندیشیده نشود، تا سال ۲۰۲۲، ۹۸ درصد جنگل‌های بورنئو و سوماترا (از جزایر اندونزی) نابود می‌شود. [منابع: ۱و ۲]
۴- تولید روغن نخل اگر چه برای گروهی از ساکنان اندونزی و مالزی شغل ایجاد کرده است ولی بسیاری از این مردم، برای شغل طاقت‌فرسای خود حقوق و مزایای بسیار کمی می‌گیرند. همچنین، دود ناشی از سوزاندن جنگل‌ها که هوای مناطق بسیار دورتر را نیز آلوده می‌کند، آلودگی آب و خاک و همچنین، از دست دادن مزارع، ساکنان این مناطق را با مشکلات جدی روبرو کرده است. [منبع]
راه حل چیست؟
با توجه به اینکه روغن نخل، بالاترین میزان بهره‌وری در میان گیاهان روغنی را دارد، به نظر می‌رسد حذف یا بایکوت آن کمکی به نگهداری محیط زیست نکند. به همین دلیل، سازمان‌های حمایت از محیط زیست و همچنین سازمان‌های حمایت از حقوق بشر به دنبال تعریف استانداردهایی برای به حداقل رساندن اثرات ویرانگر صنعت روغن نخل بر محیط زیست و زندگی مردم ساکن در مناطق کشت نخل هستند. در سال ۲۰۰۴، تعدادی از سازمان‌های غیر انتفاعی حمایت از محیط زیست و تولیدکنندگان روغن نخل گرد هم جمع شدند و میزگردی برای تولید روغن نخل پایدار (RSPO) (Roundtable for Sustainable Palm Oil) تشکیل دادند. این میزگرد، ۸ اصل و ۳۹ بند دارد.[منبع]
هدف RSPO، تعریف استانداردهایی برای جلوگیری از جنگل‌زدایی غیرقانونی، به حداقل رساندن آلودگی شیمیایی، به حداقل رساندن استفاده از زمین‌های پوشیده با تورب، جلوگیری از نابودی جنگل‌های اصلی که گوناگونی بیولوژیکی زیاد دارند یا محل زندگی گونه‌های در حال نابودی‌اند، جلوگیری از هدردادن آب و بهبود شرایط کارکنان محلی‌ست. RSPO در حال حاضر ۱۳۰۰ عضو دارد و بزرگ‌ترین میزگرد در زمینهٔ تولید پایدار روغن نخل است. این میزگرد، تا کنون توانسته است ۱۵ درصد کل روغن نخل عرضه‌شده به بازار جهانی را به عنوان «روغن نخل پایدار» (Certified Sustainable Palm Oil) تأیید کند که البته هنوز رقم کوچکی است. بدیهی است که کار ممیزی تولیدکنندگان توسط نهادهای غیروابسته ولی آشنا به قوانین و استانداردهای RSPO انجام می‌شود.[منبع]
لازم به ذکر است که برخی از منتقدان، استانداردهای RSPO را ناکافی یا مبهم می‌دانند. برای نمونه، RSPO، تولیدکنندگان را موظف می‌کند برای کشت نخل از زمین‌هایی که از نظر محیط زیست ارزش کمتری دارند استفاده کنند، در حالی که به گفتهٔ منتقدان، هر کشور یا نهاد می‌تواند تعریف متفاوتی از «کم‌ارزش‌تر» داشته باشد. بدیهی است که کار RSPO کاری پیوسته است و این میزگرد تلاش می‌کند مرتب استانداردهای خود را بهبود بخشد.[منبع]
در سال‌های اخیر سازمان‌های محیط زیست و نهادهای بین‌المللی از سیاست‌های غیرمسئولانهٔ دولت‌های اندونزی و مالزی نسبت به حفظ محیط زیست انتقادات شدیدی کرده‌اند. به همین دلیل کشور اندونزی در حال حاضر در حال تعریف استاندارد خودش برای تولید روغن نخل است و قرار است کشور مالزی نیز به‌زودی این کار را انجام دهد.
مصرف‌کنندگان چه نقشی دارند؟
اگر چه استانداردهای تولید روغن نخل پایدار هنوز کامل نیستند، خرید روغن نخلی که با رعایت همان استانداردهای نه‌چندان کامل درست شده است، بسیار بهتر از خرید روغن نخلی‌ست که بدون رعایت هیچ استانداردی تولید شده باشد. علاوه‌براین، خرید محصولات برچسب‌خورده به عنوان «پایدار» این سیگنال را به تولیدکنندگان، سیاستمداران و قانونگذاران می‌فرستد که مصرف‌کنندگان به جنبه‌های زیست‌محیطی و حقوق بشری روند تولید روغن نخل (یا محصولات دیگر) اهمیت می‌دهند و آن‌ها را تشویق می‌کند تا برای وضع سریع استانداردهای بهتر و شفاف‌تر اقدام کنند. برای خودداری از خرید روغن نخل تهیه‌شده به روش غیر پایدار، هنگام خرید مواد غذایی و لوازم آرایشی-بهداشتی به برچسب کالا توجه کنید.
۱- چگونه متوجه می‌شویم روغن نخل در تولید یک کالا استفاده شده است یا نه؟
متأسفانه برخی از تولیدکنندگان، روغن نخل را با اسم واقعی و شناخته‌شده روی برچسب کالا نمی‌نویسند و آن را پشت اصطلاح «vegetable oil» یا یکی از عباراتی که در اینجا آمدهاست، پنهان می‌کنند.
۲– چگونه متوجه می‌شویم که روغن نخل مصرفی در یک کالا به روش پایدار تهیه شده است یا نه؟
- اگر روی برچسب کالا اشاره‌ای به پایداربودن روغن نخل نشده است، این روغن بدون شک به روش غیر پایدار درست شده است.
- اگر روی برچسب کالا به پایدار بودن روغن نخل اشاره شده است، احتمالاً این روغن به روش پایدار درست شده است ولی یقینی وجود ندارد چون نظارت کافی بر مراحل پخش روغن نخل وجود ندارد. در نتیجه گاهی دلالان روغن تهیه‌شده به روش پایدار را با روغن تهیه‌شده به روش متعارف مخلوط می‌کنند و کل روغن به دست آمده را به عنوان روغن پایدار می‌فروشند.
صرف‌نظر از امکان تقلب در پروسهٔ کنونی تجارت روغن نخل، متأسفانه اگر برچسب کالاها را نگاه کنید، می‌بینید که بیشتر تولیدکنندگان هنوز از روغن نخل غیرپایدار در محصولات خود مصرف می‌کنند چون بسیاری از مصرف‌کنندگان هنوز از جنبه‌های زیست‌محیطی و اخلاقی روند تولید آگاه نیستند یا به اندازهٔ کافی به این مسئله اهمیت نمی‌دهند.
مصرف‌کنندگان همچنین می‌توانند با امضای پتیشن‌ها و ارسال نامه و ایمیل از تولیدکنندگان بی‌ملاحظه بخواهند سیاست‌های خود را تغییر دهند.
روغن نخل و سلامتی مصرف‌کنندگان
روغن نخل ویتامین زیادی دارد ولی نباید فراموش کرد که روغن نخل و روغن نارگیل تنها روغن‌های گیاهی هستند که اسیدهای چرب اشباع شدهٔ زیاد دارند. میزان اسیدهای چرب اشباع شده در روغن نخل ۵۰ درصد و در روغن هستهٔ نخل ۸۰ درصد است. [منبع] مصرف بالای اسیدهای چرب اشباع شده، برای سلامتی زیان‌آور است و به همین دلیل باید از مصرف زیاد محصولات با روغن نخل (و روغن نارگیل) خودداری کرد.