بخش اول این مطلب را در اینجا بخوانید
امیرحسین اسلامی میرآبادی*
در شمارهٔ قبلی (سوم) نشریهٔ «رسانهٔ همیاری» در مورد «موسیقی کلاسیک ایرانی» که شامل «ردیف موسیقی ایرانی» و «ضربی‌های موسیقی ایرانی» است به اختصار توضیح داده شد و تا حدی مبحث ردیف موسیقی ایرانی گشوده شد. در ادامهٔ مطلب و در این شماره لازم است تا در مورد «ضربی‌های موسیقی ایرانی» که شامل «پیش‌درآمد»، «ضربی»، «چهارمضراب»، «تصنیف» و «رِنگ» است، توضیح مختصری داده شود.
پیش درآمد
قطعه‌ای ریتمیک است که معمولاً با تِمپو (سرعت) کم یا متوسط اجرا می‌شود. این قطعه می‌تواند توسط یک ساز یا گروه نوازندگان اجرا شود. اگر توسط یک نوازنده (با همراهی ساز کوبه‌ای یا بدون همراهی آن) اجرا شود، می‌تواند به‌صورت پیش‌ساخته یا بداهه‌نوازی (خلق در لحظه) باشد. اما در صورتی‌که به‌شکل گروه‌نوازی اجرا شود، حتماً از قبل برایش آهنگ‌سازی خواهد شد. ملودی‌های این قطعه ریتمیک در گوشه‌های اصلی دستگاه یا آواز مربوطه گردش می‌کند و اشاره‌ای به این گوشه‌ها دارد. نقش اصلی پیش‌درآمد توصیف مختصری از دستگاه یا آوازی است که قرار است اجرا شود و به‌همین دلیل با لفظ پیش‌درآمد نامگذاری شده است. چرا که بعد از این قطعه عموماً، گوشهٔ «درآمد» که اولین گوشهٔ هر دستگاه و یا آواز است اجرا می‌شود.
برای اولین بار، این فکر به‌نظر «رکن‌الدین خان مختاری» (۱۲۶۶-۱۳۵۰ خورشیدی، نوازندهٔ ویلن ایرانی) می‌رسد که بهتر است برای اجرای کنسرت، نوازندگان در مرحلهٔ اول قطعه‌ای به‌طور دسته‌جمعی نواخته و به اصطلاح گشایش و یا خلاصه‌ای از آنچه را که می‌خواهند بعداً بنوازند، با هم شروع کنند و سپس به تکنوازی مشغول گردند. این نظر را وی با دیگران در میان گذاشته و روز بعد قطعه‌ای را که شخصاً معمولاً در موقع تکنوازی به‌صورت ضربی می‌نواخته به دستهٔ موسیقی‌دانان ارائه می‌دهد و آن دسته پس از چند جلسه تمرین آن‌را فراگرفته و به‌صورت دسته‌جمعی نواختند. نام این قطعه را «مشیر همایون شهردار» (۱۲۶۴-۱۳۴۸ خورشیدی، نوازندهٔ پیانو ایرانی) «پیش‌درآمد» گذاشت. بعد از رُکن‌الدین خان، استاد شهیر موسیقی ایرانی «درویش خان» (۱۲۵۱-۱۳۰۵ خورشیدی، نوازندهٔ تار و آهنگ‌ساز) نیز دست به ساختن پیش‌درآمد زد و پیش‌درآمد ابوعطا را به‌عنوان اولین قطعه در این فرم به‌همراه گروه به اجرا درآورد. به‌طوری‌که امروزه ساخته‌های او به‌عنوان یکی از بهترین و اصیل‌ترین نمونه‌های موسیقی کلاسیک ایرانی محسوب می‌شوند. از پیش‌درآمدهای معروف دیگر می‌توان به «پیش‌درآمد بیات اصفهان» ساختهٔ «مرتضی نی‌داود» (۱۲۷۹-۱۳۶۹ خورشیدی، نوازندهٔ تار و آهنگ‌ساز) اشاره کرد که در سال ۱۳۶۶ خورشیدی، آهنگ‌ساز بزرگ ایرانی «مرتضی حنانه» (۱۳۰۱-۱۳۶۸ خورشیدی) از این پیش‌درآمد به‌عنوان موسیقی تیتراژ شروع سریال «هزار دستان» (به کارگردانی علی حاتمی) استفاده کرد.
ضربی
واژهٔ «ضربی» به دو معنای مختلف در موسیقی کلاسیک ایرانی به‌کار می رود. کاربرد اول آن برای کلیهٔ قطعاتی است که متر مشخص دارند (اصطلاحاً گفته می‌شود که ریتمیک‌اند) و امکان همراهی ساز کوبه‌ای (مثل تنبک) با آن‌ها میسر است. اما کاربرد دوم و تخصصی‌تر آن برای قطعاتی است که بر اساس گوشه‌ای خاص ساخته می‌شوند. به‌طور مثال «ضربی عُشاق» که بر اساس گوشهٔ عُشاق در بیات اصفهان ساخته می‌شود، و یا «ضربی دلکش» که بر اساس گوشهٔ دلکش در ماهور ساخته می‌شود. ضربی‌ها در هر تمپوئی ساخته می‌شوند و عموماً زمان کوتاه‌تری نسبت به پیش‌درآمد دارند.
چهارمضراب
چهارمضراب قطعه‌ای ریتمیک است که معمولاً در متر ۸/۶ ساخته می‌شود. تمپوی آن معمولاً سریع است و در میانهٔ اجرای موسیقی کلاسیک ایرانی اجرا می‌شود. چهارمضراب مثل پیش‌درآمد گردشی در گوشه‌های اصلی دستگاه یا آواز مربوطه دارد. معمولاً چهارمضراب بر اساس یک پایهٔ ریتمیک ساخته می‌شود. الگوی پایهٔ ریتمیک به مثابهٔ ترجیع‌بندی است که در سرتاسر قطعه تکرار می‌شود و بعد از اجرای هر چند ملودی یک‌بار به این پایه برمی‌گردد.
تصنیف
تنها قطعهٔ با کلام موسیقی کلاسیک ایرانی تصنیف است. در حقیقت قطعات ریتمیکی را که بر اساس شعری ساخته می‌شوند، تصنیف گویند. تصنیف‌ها می‌توانند تمپوهای مختلف و همچنین زمان‌بندی متفاوتی داشته باشند (متناسب با محتوای شعر). در اجرای موسیقی کلاسیک ایرانی معمولاً تصنیف در پایان کنسرت اجرا می‌شود و بعد از آن رِنگ نواخته می‌شود. روند تصنیف نیز بر اساس چند گوشهٔ اصلی دستگاه یا آواز است. هر چند که امروزه آهنگ‌سازان به دلیل ایجاد تنوع در اجرای موسیقی، چند تصنیف در یک اجرای موسیقی می‌گنجانند. «علی‌اکبر شیدا» (۱۲۲۲-۱۲۸۵ خورشیدی) و «عارف قزوینی» (۱۲۵۹-۱۳۱۲ خورشیدی) دو تصنیف‌ساز معروف‌اند که بسیاری از تصانیف این دو موسیقی‌دان جزو بهترین تصانیف موسیقی کلاسیک ایرانی به حساب می‌آیند. تصانیفی چون «دل شیدا»، «امشب شب مهتابه»، «ماه غلام رخ زیبای توست»، «عقرب زلف کجت»، «در خمِ زلفت دل شیدا شکست» و «بت چین» از علی‌اکبر شیدا و تصانیف «ای امان از فراقت امان»، «گریه را به مستی بهانه کردم» و «از خون جوانان وطن لاله دمیده» از عارف قزوینی جزو این دسته از تصانیف شناخته می‌شوند. البته تصنیف‌سازان دیگری در موسیقی ایرانی وجود دارند که ازجمله می‌توان به «محمد‌علی امیر جاهد» (۱۲۷۵-۱۳۵۶ خورشیدی، مشهور به جاهد) اشاره کرد. هر سه تصنیف‌ساز ذکرشده شاعر نیز بوده و اشعار تصانیف را خود می‌سروده‌اند. در حقیقت سه شیوهٔ رایج برای تصنیف‌سازی وجود دارد.
۱) شاعر و آهنگ‌ساز یک نفر باشد.
۲) شاعر و آهنگ‌ساز دو نفر باشند ولی با همکاری هم تصنیف ساخته شده و پیش برود.
۳) آهنگ‌ساز شعری از شاعری انتخاب کرده و بر اساس آن آهنگ‌سازی می‌کند.
رِنگ
رِنگ قطعه ریتمیک پایان هر کنسرت است. معمولاً در متر ۸/۶ و با تمپوئی متوسط یا تند ساخته و اجرا می‌شود. نقش رِنگ در حقیقت پایان خوش برای یک کنسرت است. در رِنگ نیز به چند گوشهٔ اصلی دستگاه یا آواز مربوطه اشاره‌هایی می‌شود. در ردیف موسیقی ایرانی نیز رِنگ‌هایی مثل «رنگ فرح» در دستگاه همایون، «رنگ شَلَخو» و «رنگ یک‌چوبه» در دستگاه ماهور و «رنگ شهرآشوب» در شور. در قدیم‌الایام ظاهراً با رنگ‌ها در اجراهای موسیقی می‌رقصیده‌اند.
در پایان باید متذکر شد که اجرای موسیقی کلاسیک ایرانی به شیوهٔ سنتی به‌شکل زیر می‌باشد:
۱) پیش‌درآمد
۲) اجرای چند گوشهٔ اولیهٔ دستگاه یا آواز
۳) ضربی بر اساس یکی از گوشه‌های اصلی
۴) اجرای چند گوشهٔ میانی دستگاه یا آواز
۵) چهارمضراب
۶) اجرای چند گوشهٔ پایانی دستگاه یا آواز
۷) تصنیف
۸) رنگ
هر چند، در سال‌های اخیرموسیقی‌دانان ایرانی به این شیوهٔ سنتی اجرای موسیقی کلاسیک ایرانی کمتر وفادارند و ممکن است اجرائی با تصنیف شروع شود و مثلاً پیش‌درآمد نداشته باشد و یا هر تغییر دیگری که آهنگ‌ساز اتخاذ کند.
*عضو هیئت علمی دانشکدهٔ موسیقی دانشگاه هنر تهران، آهنگ‌ساز، نوازندهٔ نی و مدرس موسیقی