دکتر امیرحسین توفیق – ونکوور
متقاضیان پناهندگی در جلسهای که با افسر وزارت مهاجرت، پناهندگان و شهروندی کانادا در ابتدای فرایند پناهندگی حضور می‌یابند، برگهٔ صادرشدهٔ خروج از کانادا را امضا می‌کنند.
در جلسهای که در ابتدای کار تشکیل می‌شود، به متقاضی پناهندگی یادآوری می‌شود که دستور خروج صادرشده اگرچه فعال نیست، تحت چهار شرط فعال خواهد شد:
۱- درخواست پناهندگی متقاضی مردود شود
۲- متقاضی درخواست فرجام‌خواهی کند و دوباره مردود شود
۳- متقاضی داوطلبانه درخواست پناهندگی خود را بازپس بگیرد
۴- متقاضی ناپدید شود، در جلسهٔ استماع دادرسی یا جلسات دیگری که برای او تنظیم می‌شود، حاضر نشود
اگر هر کدام از موارد بالا اتفاق بیفتد، متقاضی موظف است در مدت‌زمان ۳۰ روز کشور کانادا را ترک کند و در زمان خروج، مأموران مرزبانی کانادا را از خروج خود مطلع سازد و تأئیدیهٔ خروج را دریافت کند.
در صورت انجام این روند، متقاضی هر زمان در آینده قصد مراجعه به کانادا یا درخواست مهاجرت بر اساس برنامه‌ای مهاجرتی را داشته باشد، می‌تواند اقدام کند و منعی برای این کار ندارد، ولی اگر در مدت‌زمان قیدشده خارج نشود یا خروجش را به‌اطلاع مأموران مرزبانی کانادا نرساند، دستور خروج متقاضی به دستور اخراج تبدیل می‌شود و در آن صورت، علاوه بر آنکه در آینده امکان مراجعه و اقدام به مهاجرت به کانادا را نخواهد داشت، امکان بازداشت، زندانی‌شدن و اخراج فوری او نیز وجود دارد.
اما سؤالی که بسیاری می‌پرسند این است که «آیا در صورت مردودی پروندهٔ پناهندگی در جلسهٔ استماع دادرسی و همچنین فرجام‌خواهی، خروج متقاضی از کانادا قطعی است؟»
پاسخ کوتاه به این پرسش، «خیر» است، اما این فرایند، روندی دارد که در ادامه به آن اشاره می‌شود.
متقاضی پناهندگی در ابتدا در حضور عضو هیئت محافظت از پناهندگان، در جلسهٔ دادرسی حاضر می‌شود و از ادعای پناهندگی خود بر اساس مستندات ارائه‌شده، دفاع می‌کند. در صورتی که عضو هیئت مربوطه، اساس پناهندگی متقاضی را معتبر تشخیص ندهد و ادعای پناهندگی متقاضی را بی‌اساس بداند، بر اساس موارد و دلایلی که مکتوب ارائه می‌کند، پرونده را مردود می‌نماید. پس از آن، متقاضی پناهندگی امکان درخواست فرجام‌خواهی در هیئت تجدیدنظر پناهندگان را دارد. درخواست فرجام‌خواهی متقاضی در بخش دیگری از هیئت مهاجرت و پناهندگان کانادا و توسط عضو دیگری مجدداً بررسی و دربارهٔ آن تصمیم‌گیری می‌شود. اگر در این هیئت و توسط این عضو دیگر مجدداً درخواست پناهندگی متقاضی مردود شود، متقاضی امکان طرح تجدیدنظر در دادگاه عالی فدرال کانادا را دارد.
قاضی دادگاه عالی کانادا اختیار دارد که رأی صادرشدهٔ خود را رأی نهایی و بدون درخواست تجدیدنظر اعلام کند و اگر رأی ایشان مجدداً مردودی باشد، امکان تجدیدنظر مجدد فراهم نیست. اما در شرایطی، متقاضی امکان درخواست تجدیدنظر به رأی قاضی دادگاه عالی کانادا را هم دارد که باز، پرونده به دادگاه عالی تجدیدنظر کانادا برای بررسی مجدد توسط قاضی دیگری، ارجاع می‌شود.
همان‌طور که در بالا عنوان شد، اغلب رأی قاضی دادگاه عالی فدرال کانادا، رأی نهایی است و در این صورت، متقاضی راهکار دیگری ندارد.
حال، اگر از آخرین تاریخ مردودی یک پروندهٔ پناهندگی در آخرین مرجع رسیدگی‌کننده یک‌سال تمام بگذرد و دستور خروج متقاضی پناهندگی فعال نشود و توسط مرزبانی کانادا رسماً به متقاضی ابلاغ نشود، متقاضی در روز ۳۶۶ام از آخرین تاریخ ابلاغ‌شده مردودی می‌تواند درخواست ارزیابی خطر پیش از خروج یا Pre-Removal Risk Assessment (PRRA) را به‌همراه تشکیل پروندهٔ بشردوستانه بدهد.
لذا، با مطالعهٔ نوشتهٔ بالا، مشخص می‌شود که با مردودی درخواست پناهندگی توسط تمام مراجع ذی‌صلاح، خروج متقاضی قطعی نیست و اگر پیش از گذشت یک‌سال از آخرین تاریخ رأی مردودی، درخواست خروج متقاضی پناهندگی فعال شود، خروج شخص مربوطه قطعی است و امکان هیچ‌گونه تجدیدنظرخواهی وجود ندارد.
تحت شرایط خاصی، متقاضی پناهندگی‌ای که دستور خروج از کانادا برایش فعال شده باشد، تنها می‌تواند خروج خود را به تأخیر بیاندازد و لازمهٔ آن، درخواست رسمی از مرزبانی کاناداست.
در بالا، مروری اجمالی و گذرا داشتیم بر فرایند پناهندگی در داخل خاک کانادا و آنچه در صورت مردودی درخواست و ادعای پناهندگی ممکن است برای یک متقاضی رخ دهد. اما چند نکته در این بین مهم است که لازم است ذکر شود.
اولین جلسهٔ دادرسی و استماع دادرسی در هیئت محافظت از پناهندگان صورت می‌گیرد و همیشه مهم‌ترین جلسه است. به‌دلیل آنکه برای متقاضی پناهندگی‌ای که درخواستش در این هیئت مردود شده باشد، هیچ جلسهٔ دادرسی و استماعی در هیئت تجدیدنظر یا دادگاه عالی کانادا و حتی دادگاه عالی تجدیدنظر کانادا تنظیم نمی‌شود. مسلماً متقاضی پناهندگی در جلسهٔ دادرسی ابتدایی امکان دفاع و ادعای خود و ارائهٔ مستندات مربوط را دارد و در جلسات دیگر، تنها آنچه را در جلسهٔ دادرسی اول و مستندات و دلایل هیئت یا دادگاه قبلی ارائه شده که منجر به مردودی شده است، مورد بررسی قرار می‌دهند. لازم به ذکر است که بعضاً و تحت شرایط خاصی، برای متقاضی پناهندگی جلسهٔ دادرسی جدید در هیئت تجدیدنظر یا دادگاه تشکیل می‌دهند که بسیار نادر است.
اگرچه فرایند خروج متقاضی پناهندگی از زمان اعلام مردودی در جلسهٔ استماع دادرسی در هیئت محافظت از پناهندگان، ممکن است بیش از دو سال به‌طول بیانجامد یا حتی احتمال دارد هیچ زمانی هم این اتفاق نیفتد و متقاضی بتواند تشکیل پرونده بشردوستانه بدهد، ارائهٔ اساس پناهندگی و مستندات مثبته و مرتبط با اساس ادعای پناهندگی در همان ابتدای امر، بسیار مهم است و لازم است در ارائهٔ آن‌ها دقت زیادی صورت پذیرد.