دکتر کوروش عدالتی – ونکوور
اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه (Oppositional Defiant Disorder) یکی از رایج‌ترین اختلالات رفتاری در کودکان و نوجوانان است. مشخصهٔ این نوع اختلال٬ رفتار ستیزه‌جویانه است. ویژگی‌های اختلال ODD عبارت است از دوره‌های مکرر خشم، رفتار مقابله‌جویانه یا پرخاشگرانهٔ عمدی و عدم تحمل سلطه.
اصطلاح «نافرمانی» اشاره به رفتارهایی دارد که در نافرمانی با قوانین و قواعد اجتماعی انجام می‌شود. کودکان با این اختلال معمولاً الگوی پایداری از تحریک‌پذیری، خشم و طغیان، مشاجره و نافرمانی دارند. در حالی‌که این رفتار معمولاً در رابطه با مرجع قدرتی مثل والدین یا معلمان است، ولی ممکن است نسبت به خواهر و برادرها، هم‌کلاسی‌ها یا کودکان دیگر هم بروز یابد.
علائم این اختلال عبارت‌اند از: کج‌خلقی، مخالفت بیش‌ازحد با بزرگسالان، عدم پذیرفتن خواسته‌ها و دستورات بزرگسالان، زیرِسؤال‌بردن دائمی قوانین، عدم تبعیت از قوانین، آزارواذیت دیگران، مقصر‌دانستن بقیه به‌خاطر اشتباهات، سریع دلخورشدن از دیگران، ابراز دائمی خشم و صحبت‌کردن خشن و تند با دیگران.
معمولاً کودکان و نوجوانان حتی با بهترین رفتار نیز ممکن است در برخی مواقع با یکدیگر همکاری نکنند و به‌ویژه در نوجوانی رفتار خصمانه با هم داشته باشند، اما مبتلایان به ODD الگوی ثابت عصبانیت را نشان می‌دهند و رفتارهای پرخاشگرانه کلامی به‌خصوص با والدین و سایر مراجع قدرت مثلاُ معلمان یا مدیر مدرسه دارند.
شایع‌ترین رفتارهایی که کودکان و نوجوانان مبتلا به ODD دارند، عبارت‌اند از:
- سرکشی
- کینه‌توزی
- منفی‌نگری
- خصومت و پرخاشگریِ کلامی
این اختلال معمولاً در خانه، مدرسه یا با همسالان دیده می‌شود. این اختلال اغلب با مشکلات جدی دیگری نیز همراه است و در صورت عدم درمان، می تواند به اختلال سلولی (CD) تبدیل شود. همچنین این کودکان و نوجوانان در معرض خطر سوء مصرف مواد و بزهکاری قرار دارند.
کودکان دارای این اختلال نشانه‌های آن را در سن ۶ تا ۸ سالگی بروز می‌دهند؛ اگرچه ممکن است در کودکان کم‌سن‌تر هم بروز پیدا کند. نشانه‌ها ممکن است تا سن نوجوانی ادامه پیدا کنند و کودک شما اگر نشانه‌ها را به‌صورت دائمی و به‌مدت حداقل ۶ ماه داشته باشد، به داشتن این اختلال تشخیص داده می‌شود.
چه عواملی باعث ODD می‌شود؟
هیچ دلیل مشخصی برای ODD وجود ندارد. با این‌حال، اکثر کارشناسان معتقدند ترکیبی از بیولوژی، عوامل خطرساز روان‌شناختی و اجتماعی در پیشرفت این اختلال نقش دارند.
عوامل بیولوژیکی
کودکان و نوجوانان مستعد ابتلا به این اختلال:
- والدین با سابقهٔ اختلال بیش‌فعالی (ADHD ،ODD یا CD)
- والدین با سابقهٔ اختلال خلقی (مانند افسردگی یا اختلال دوقطبی)
- والدین با مشکل سوء مصرف مواد
- نقص در بخشی از مغز مربوط به استدلال، قضاوت و کنترل فشار
- عدم تعادل شیمیایی مغز
- مصرف سیگار توسط مادر در دوران بارداری
- قرارگرفتن در معرض سموم
- تغذیهٔ نامناسب
عوامل روانشناسی
- رابطهٔ ضعیف با یک یا هر دو والد
- پدر یا مادری غافل یا غایب
- دشواری یا ناتوانی در شکل‌گیری اجتماعی روابط یا نشانه‌های اجتماعی
عوامل اجتماعی
- فقر
- محیط آشفته
- سوءاستفاده‌کردن
- بی‌توجهی
- عدم نظارت
- والدین بی‌توجه
- نظم متناقض
- بی‌ثباتی خانواده (مانند طلاق)
کودکان مبتلا به ODD الگوی مداوم منفی، خصومت و سرپیچی دارند که:
- معمولاً ثابت است
- حداقل ۶ ماه دوام می‌آورد
- در مقایسه با سن کودک، گاهی بیش‌ازحد است
- برای خانواده و مدرسه مخّل است
- معمولاً [خصومت و سرپیچی] نسبت به والدین، معلمان، مدیر، مربی و افراد تأثیرگذار در زندگی فرد است
علائم رفتاری زیر با ODD مرتبط است:
- احساسات مزاجی مکرر
- مشاجرات بیش‌ازحد با بزرگسالان
- خودداری فعالانه از انطباق با درخواست‌ها و قوانین
- عمداً دیگران را آزار داده و ناراحت می‌کنند
- غالباً توسط دیگران اذیت می‌شوند
- طغیان‌های مکرر عصبانیت
- برخورد کینه‌توزانه و انتقام‌جویانه
آیا ODD می‌تواند با سایر شرایط رخ دهد؟
بسیاری از کودکان مبتلا به ODD ممکن است اختلالات جانبی دیگری هم داشته باشند که از جمله عبارت‌اند از:
- اختلالات بیش‌فعالی
- اختلالات اضطرابی
- اختلالات خلقی (مانند افسردگی و اختلال دوقطبی)
- اختلالات یادگیری
- اختلالات زبان
بعضی از والدین در تشخیص رفتارهای سرپیچی به‌عنوان علامت‌های یک بیماری مشکل دارند. آن‌ها ممکن است تصور کنند که مشکل مربوط به عدم رشد ذهنی کودکان و نوجوانان است و بخواهند برای شروع درمان صبر کنند تا کودک به بلوغ برسد. همچنین گاهی تشخیص اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه از رفتار طبیعی و استقلال‌طلبانهٔ نوجوان، دشوار است. همچنین اخیراً کشف شده است که دختران ممکن است علائم متفاوتی از ODD را در مقایسه با پسران نشان دهند. دختران مبتلا به ODD ممکن است پرخاشگری خود را از طریق صحبت و کلام به‌جای اقدامات و روش‌های دیگر نشان دهند.
راهکارهایی برای کنارآمدن با کودکانی که اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه دارند
اگر کودکتان دچار این اختلال است:
- رفتارهای مثبت کودکتان را بشناسید و آن‌ها را ستایش کنید. تا جایی که می‌توانید به‌صورت جزئی رفتارش را بیان و تشویق کنید. مثلاً: واقعاً خوشم آمد که امشب اسباب‌بازی‌هایت را جمع کردی.
- رفتار خودتان باید الگوی فرزندتان باشد، پس طوری رفتار کنید که انتظار دارید او رفتار کند.
- دعوا نکنید و از نزاع بر سر قدرت اجتناب کنید. اگر کنترل نکنید٬ مسئله به نزاع قدرت تبدیل خواهد شد.
- قواعد و حدود را وضع کنید و عواقب منطقی عدم رعایت این حدود را دائماً گوشزد کنید.
- یک برنامهٔ روزانه برای کودکتان تعیین کنید. از کودکتان هم بخواهید تا به شما در تدوین آن کمک کند.
- با یکدیگر وقت بگذرانید. یک برنامه دائمی هفتگی داشته باشید که با فرزندتان وقت بگذرانید.
- با کمک همسر و سایر اعضای خانواده قواعد مناسب و دائمی برقرار کنید.
- یکی از کارهای خانه را به کودکتان بسپارید و به او نشان دهید که تا زمانی که او انجامش ندهد، آن کار انجام نخواهد شد. بسیار مهم است که برای کودکتان تکلیفی تعیین کنید که آسان باشد و به‌تدریج آن را با تکالیف سخت ترکیب کنید. دستورالعمل‌های روشن و واضح بدهید.
- وقتی قواعد و انتظارات جدیدی وضع می‌کنید، رفتارهای کودک ممکن است موقتاً بدتر شود، ولی با سماجت و استمرار نتیجهٔ تلاش خود را خواهید دید و رفتار و روابط کودکتان بهبود خواهد یافت.
درمان معمولاً شامل ترکیبی از روش‌های درمانی از جمله دارودرمانی، نوروفیدبک و رفتاردرمانی است. همچنین آموزش والدین و خانواده سهم مهمی از درمان است. با درمان‌های اشاره‌شده کودکان و نوجوانان می‌توانند بر علائم و مشکلات رفتاری غلبه و تکنیک‌هایی را برای کنترل خشم و رشد بیاموزند. اگر شما یا کسی که دوستش دارید می‌خواهید در این خصوص بیشتر بدانید، می‌توانید با مرکز ایلومایند تماس بگیرید و با خدمات ما در این حوزه بیشتر آشنا شوید.