قسمت قبلی این مطلب را در اینجا بخوانید
تالین ساهاکیان – آلمان
آیا مصرف سویا برای سلامتی خوب است؟ آیا مصرف سویا باعث کاهش نیروی جنسی در مردان می‌شود؟ آیا مصرف سویا باعث کم‌کاری تیروئید می‌شود؟ آیا مصرف سویا از سرطان جلوگیری می‌کند؟ آیا مصرف سویا برای کسانی که به سرطان سینه مبتلا هستند، مفید است؟
در مورد سویا شایعات زیاد و حتی در بعضی موارد اطلاعات علمی ضد و نقیضی وجود دارد. این اطلاعات ضد و نقیض گاهی به خود سویا و گاهی به مواد افزودنی یا پروسهٔ تولید برخی از فرآورده‌های سویا مربوط می‌شوند. در این مقاله به پاره‌ای از اطلاعات علمی منتشرشده در مورد خود سویا اشاره می‌کنیم و سعی می‌کنیم با استفاده از اطلاعات موجود، به پاسخ برخی از پرسش‌های متداول در مورد سویا برسیم. در مقالهٔ بعدی به برخی از بحث‌های سلامتی مربوط به افزودنی‌ها و پروسهٔ تولید بعضی از محصولات سویا و همچنین، برخی پرسش‌های متداول در مورد رابطهٔ سویا و گیاه‌خواری می‌پردازیم.
سویا و سلامتی
سویا از هزاران سال پیش در کشورهای آسیایی به‌عنوان جایگزین گوشت مصرف شده است. لوبیای سویا شامل مقدار زیادی پروتئین است که تمام اسیدهای آمینه را با همان نسبت مورد نیاز بدن ما داراست. جایگزین کردن فرآورده‌های گوشتی با فرآورده‌های سویا مانند توفو، از یک سو باعث کاهش کلسترول و اسیدهای چرب اشباع‌شده که برای بدن زیان‌آورند می‌شود و از طرف دیگر، میزان اسیدهای چرب اشباع‌نشدهٔ ساده و مرکب را که برای بدن مفیدند افزایش می‌دهد. محصولات سویا مانند توفو و تمپه که زیاد فرآوری نمی‌شوند، معمولاً چربی بسیار کم و پروتئین و مواد معدنی زیادی دارند.
سویا و ایزوفلاون‌ها
چیزی که باعث این‌همه بحث و شبهه در مورد سویا شده است، ایزوفلاون‌ها هستند که به فراوانی در سویا موجودند. ایزوفلاون‌ها، گروهی از فیتواستروژن‌ها (استروژن‌های گیاهی) هستند. فیتواستروژن‌ها، به‌نوبهٔ خود گروهی از مواد شیمیایی گیاهی (فیتوکمیکال‌ها) هستند که به‌طور طبیعی در گیاهان تولید می‌شوند و دارای نقش‌های زیست‌شناختی از جمله حفاظت از گیاه در مقابل تنش‌ها می‌باشند. فیتواستروژن‌ها در مهره‌داران واکنش‌های زیستی ایجاد می‌کنند و با اتصال به گیرنده‌های استروژن، عملکرد استروژن‌های درون‌زاد را تقلید یا تعدیل می‌کنند.
به‌عبارت دیگر، تمام مواد گیاهی شامل ایزوفلاون‌ها هستند، ولی مقدار آن در برخی مواد، از جمله سویا بسیار بیشتر است.
نکتهٔ جالب اینکه هم بیشتر خواص درمانی و هم بیشتر مضراتی که به سویا نسبت داده می‌شوند، مربوط به تأثیر همین ایزوفلاون‌ها در بدن می‌شوند و نکتهٔ جالب‌تر آنکه، میزان تأثیرات مثبت و درمانی ایزوفلاون‌ها در بدن، در افراد مختلف متفاوت است و بستگی به باکتری‌های موجود در رودهٔ شخص دارد. اگر این باکتری‌ها بتوانند یکی از ایزوفلاون‌های موجود در سویا به نام دایدزاین را به اکول (equol) که نوعی استروژن گیاهی متابولیزه شده است تبدیل کنند، ایزوفلاون‌ها تأثیرات مثبت خود را در بدن نشان خواهند داد و به این ترتیب، سویا نقش درمانی و پیشگیرانهٔ خود را در مقابل برخی بیماری‌ها نشان می‌دهد. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که بدن مردم آسیایی و گیاه‌خواران بهتر از سایر مردم می‌تواند ایزوفلاون‌ها را تبدیل به اکول کند، ولی علت این امر هنوز کاملاً مشخص نیست. پژوهشگران حدس می‌زنند که این اختلاف، در نتیجهٔ مصرف محصولات سویا که از راه تخمیر به‌دست آمده‌اند، به وجود می‌آید و میزان مصرف سایر فرآورده‌های سویا در این قضیه تأثیری ندارد (منبع ۱ و منبع ۲ و منبع ۳).
فعالیت‌های استروژنی و ضد استروژنی ایزوفلاون‌ها
به‌نظر می‌رسد ایزوفلاون‌های سویا به‌دلیل شباهت ساختاری به 17-β-Estradiol که یکی از استروژن‌های درون‌زاد است، فعالیت‌های استروژنی یا شبه‌هورمونی در بدن داشته باشند. استروژن‌ها، مولکول‌های سیگنال دهنده‌اند که به گیرنده‌های استروژن (ER) در سلول‌ها پیام می‌دهند. گیرنده‌های استروژن با DNA هم‌کنش می‌کنند تا باعث فعل و انفعال در ژن‌های پاسخ‌دهنده به استروژن شوند. گیرنده‌های استروژن در بافت‌های زیادی از بدن مانند استخوان‌ها، کبد، قلب و مغز موجودند. ایزوفلاون‌های سویا بیشتر از آنکه به گیرنده‌های استروژن آلفا بچسبند، به گیرنده‌های استروژن بتا می‌چسبند و به این ترتیب باعث شبیه‌سازی عملکرد استروژن در بعضی از بافت‌ها می‌شوند، در حالی‌که از فعالیت استروژن در بافت‌های دیگر جلوگیری می‌کنند. این مسئله، فیتواستروژن‌ها را برای دانشمندان بسیار جالب می‌کند، چون با فعالیت‌های ضد هورمونی می‌توانند خطر ابتلا به بیماری‌های هورمونی مانند سرطان سینه، رحم و پروستات را کاهش دهند، در حالی‌که اثرات استروژنی آن‌ها در بافت‌های دیگر می‌تواند به تراکم استخوان و بهبود پروفایل‌های لیپید کمک کند. در حال حاضر، تحقیقات زیادی در بارهٔ خواص استروژنی و ضد استروژنی ایزوفلاون‌های سویا در جریان است.
شکل زیر ساختار شیمیایی چند نوع استروژن درون‌زاد را نشان می‌دهد:
آیا مصرف ایزوفلاون‌ها بی‌خطر است؟
مصرف سویا به‌صورت روزمره، سابقه‌ای چندهزار ساله در برخی از جوامع آسیای شرقی دارد و تاکنون هیچ تأثیر بدی در این جوامع مشاهده نشده است (منبع). در برخی از جوامع آسیایی، مصرف متوسط ایزوفلاون‌ها به ۶۵ میلی‌گرم در روز می‌رسد (منبع).
جدول زیر میزان ایزوفلاون موجود در برخی از فرآورده‌های سویا را نشان می‌دهد (این ارقام تقریبی است و بسته به فرآیند تولید، ممکن است از برندی تا برند دیگر فرق کند):
میزان ایزوفلاون موجود در چند نوع فرآوردهٔ سویا
[table id=33 /]
با نگاهی به این جدول متوجه می‌شویم که مقدار مصرف روزانهٔ سویای یک شخص باید واقعاً بالا باشد تا ۶۵ میلی‌گرم ایزوفلاون به بدن برسد. بنابراین، مصرف متعادل روزانهٔ ایزوفلاون‌ها به فرم فرآورده‌های متعارف سویا کاملاً بی‌خطر است. در مورد مصرف درازمدت مکمل‌های ایزوفلاون با دوز بالا که از سویا استخراج می‌شوند، هنوز تحقیقات کافی انجام نشده است. البته یک پژوهش بر روی مردان و زنان سالمند نشان داد که مصرف روزانهٔ ۱۰۰ میلی‌گرم ایزوفلاون به‌مدت شش ماه هیچ مشکلی در بدن به‌وجود نمی‌آورد، ولی هنوز تحقیقی که نتایج بلندمدت‌تر را مورد بررسی قرار داده باشد، وجود ندارد (منبع). بنابراین، بهتر است در مصرف این مکمل‌ها عجله نکنیم. همچنین، اگر از پودرهای پروتئین سویا به‌مدت طولانی استفاده می‌کنیم، باید نگاهی به میزان ایزوفلاون موجود در آن‌ها بیاندازیم. همان‌طور که در جدول مشاهده می‌کنید، میزان ایزوفلاون موجود در این پودرها می‌تواند بسیار متفاوت باشد.
آیا مصرف ایزوفلاون‌ها برای کسانی که مبتلا به سرطان سینه بوده‌اند، بی‌خطر است؟
متأسفانه با توجه به اینکه تحقیقات کلینیکی کمی در این زمینه انجام شده است و بیشتر پژوهش‌ها بر اساس آزمایشات روی حیوانات پایه‌گذاری شده‌اند، در این مورد اطلاعات ضد و نقیضی وجود دارد. بعضی از محققان معتقدند که مصرف ایزوفلاون‌ها خطر برگشت سرطان سینه را افزایش می‌دهد، در حالی‌که برخی دیگر بر این باورند که مصرف ایزوفلاون‌ها شانس بقای بیماران مبتلا به سرطان سینه را افزایش می‌دهد (منبع ۱ و منبع ۲ و منبع ۳ و منبع ۴ و منبع ۵ و منبع ۶)، مثلاً برخی از تحقیقات کیلینیکی بسیار محدودی که در این زمینه انجام شده‌اند، به این نتیجه رسیده‌اند که مصرف ۳۸ تا ۴۵ میلی‌گرم ایزوفلاون به‌صورت روزانه ممکن است تأثیرات استروژنی خفیفی در بافت سینهٔ انسان داشته باشد که به نفع بیماران نیست (منبع ۱ و منبع ۲) ولی تحقیقات دیگر، این نتایج را تایید نمی‌کنند، مثلاً در پژوهشی در شانگهای چین ۵۰۴۲ زن که قبلاً به سرطان سینه مبتلا بوده‌اند، به‌مدت ۳٫۹ سال زیر نظر گرفته شدند. بر اساس نتایج این پژوهش، مصرف غذاهای سرشار از ایزوفلاون، خطر مرگ را ۲۹ درصد و خطر برگشت سرطان سینه را ۳۲ درصد کاهش داد (منبع ۱ و منبع ۲ و منبع ۳ و منبع ۴).
برخی از کارشناسان معتقدند با وجود اطلاعات موجود بهتر است زنانی که سابقهٔ سرطان سینه (مخصوصاً از نوع ER+) دارند مصرف فیتواستروژن‌ها از جمله ایزوفلاون‌های سویا را در تغذیهٔ خود بالاتر نبرند (منبع) ولی با این‌حال، هیچ مانعی برای مصرف متعادل سویا در این گروه وجود ندارد (منبع ۱ و منبع ۲).
آیا مصرف ایزوفلاون‌ها نیروی جنسی مردان را کاهش می‌دهد؟
این ادعا که مصرف ایزوفلاون‌ها (یا سویا) می‌تواند قدرت تناسلی مردان را کاهش دهد و باعث ناباروری یا کاهش نیروی جنسی آن‌ها شود، بر اساس نتایج آزمایشات روی حیوانات استوارند (منبع). در انسان‌ها مصرف ایزوفلاون‌ها حتی به میزانی بالاتر از میزان مصرف در جوامع آسیایی، تأثیری در میزان استروژن و تستوسترون یا کیفیت اسپرم ندارد و جای نگرانی در این مورد نیست (منبع ۱ و منبع ۲ و منبع ۳ و منبع ۴).
آیا مصرف ایزوفلاون‌ها برعملکرد تیروئید تأثیر منفی می‌گذارد؟
بر اساس نتایج آزمایشات سلولی و آزمایشاتی که بر روی حیوانات انجام شده‌اند، ایزوفلاون‌های سویا از تولید یکی از آنزیم‌های لازم برای سنتز هورمون در تیروئید جلوگیری می‌کنند و این می‌تواند عاملی برای کم‌کاری تیروئید باشد (منبع ۱ و منبع ۲)، ولی تحقیقات کیلینیکی که بر روی انسان‌ها انجام شده‌اند نشان داده‌اند که در صورت مصرف ید کافی، ایزوفلاون‌های سویا باعث کم‌کاری تیروئید نمی‌شوند (منبع ۱ و منبع ۲ و منبع ۳ و منبع ۴).
این موضوع در تولید شیرهای خشک درست‌شده با پروتئین سویا نیز در نظر گرفته می‌شود. چون شیرهای خشک امروزی شامل مقدار کافی ید هستند، دلیلی برای نگرانی در مورد کم‌کاری تیروئید در نوزادانی که با شیرهای خشک درست شده از پروتئین سویا تغذیه می‌شوند، وجود ندارد.
کلینیک مایو به کسانی که کم‌کاری تیروئید دارند و قرص مصرف می‌کنند، سفارش می‌کند که بین مصرف این قرص‌ها و مصرف سویا حداقل چهار ساعت فاصله بیندازند.
آیا مصرف شیرهای خشک مخصوص نوزادان که با پروتئین سویا درست می‌شوند بی‌خطر است؟
شیرهای خشک که از پروتئینِ استخراج شده از سویا درست می‌شوند پدیدهٔ جدیدی نیستند. این شیرها از اواسط ۱۹۶۰ میلادی در آمریکا و برخی کشورهای دیگر تولید شده‌اند (منبع) و در حال حاضر ۲۵ درصد شیرهای خشک مخصوص نوزادان در آمریکا را تشکیل می‌دهند (منبع).
هم تحقیقات آکادمی پزشکی کودکان آمریکا و هم بازنگری تحقیقاتی که بین سال‌های ۱۹۰۹ تا ۲۰۱۳ در این زمینه انجام شده‌اند، نشان داده‌اند که هیچ نگرانی‌ای از بابت کامل بودن تغذیه، رشد جنسی، فعالیت تیروئید، سیستم ایمنی و رشد اعصاب در نوزادانی که با شیر خشک تهیه‌شده از پروتئین سویا تغذیه می‌شوند، وجود ندارد.
با این حال باید به این نکته توجه کرد که این شیرهای خشک برای نوزادانی که زودتر از زمان مقرر، مثلاً در ماه ششم یا هفتم بارداری به‌دنیا آمده‌اند، طراحی نشده‌اند (منبع).
نقش ایزوفلاون‌ها در پیشگیری از بیماری‌ها
پیشگیری از سرطان سینه
نرخ ابتلا به سرطان سینه در جوامع آسیایی که میزان مصرف ایزوفلاون در آن‌ها بالاست، بسیار کمتر از نرخ ابتلا به سرطان در کشورهای اروپایی، آمریکای شمالی، استرالیا و نیوزلند است که در آن‌ها مصرف ایزوفلاون‌ها بسیار پایین است (منبع)، ولی ممکن است شرایط و استانداردهای زندگی هم در این آمار دخیل باشند. بر اساس اطلاعات جمع‌آوری‌شده از چندین تحقیق انجام‌شده در جوامع آسیایی با مصرف ایزوفلاون بالا (بیشتر از ۲۰ میلی‌گرم در روز) و مردم آسیایی ساکن آمریکا با مصرف ایزوفلاون پایین (کمتر از ۵ میلی‌گرم در روز)، مصرف بالاتر ایزفلاون‌ها می‌تواند خطر ابتلا به سرطان سینه را ۲۹ درصد کاهش دهد (منبع). با این حال، این تأثیرات فقط زمانی دیده می‌شوند که ایزوفلاون‌ها از زمان کودکی و نوجوانی مصرف شده باشند (منبع ۱ و منبع ۲ و منبع ۳ و منبع ۴). به عبارت دیگر، مصرف کوتاه‌مدت ایزوفلاون‌ها به صورت سویا یا مکمل، تأثیری در جلوگیری از سرطان سینه ندارد.
پیشگیری از سرطان مخاط رحم
برخی از پژوهش‌ها از کاهش ۱۹ درصدی و حتی ۳۴ درصدی احتمال ابتلا به سرطان مخاط رحم در زنانی که بیشترین مصرف ایزوفلاون‌ها نسبت به زنانی که کمترین مصرف ایزوفلاون‌ها را دارند، خبر می‌دهند (منبع ۱ و منبع ۲).
با این‌حال، تحقیقات مفصلی که نشان بدهند مصرف دوره‌ای مکمل‌های ایزوفلاون باعث پیشگیری از سرطان مخاط رحم می‌شود، وجود ندارند.
پیشگیری از سرطان پروستات
نرخ ابتلا به سرطان پروستات در جوامع آسیایی مانند چین و ژاپن که به‌طور مداوم سویا و در نتیجه ایزوفلاون‌ها را مصرف می‌کنند، بسیار کمتر از کشورهای آمریکای شمالی، اروپای شمالی و غربی، استرالیا و نیوزلند است (منبع). همچنین تعدادی از مطالعات مشاهده‌ای نشان داده‌اند که مصرف فرآورده‌های سویا خطر ابتلا به سرطان پروستات را کاهش می‌دهد (منبع ۱ و منبع ۲).
در مورد اینکه آیا مصرف ایزوفلاون‌ها می‌تواند از پیشرفت سرطان پروستات در افراد مبتلا به سرطان پروستات جلوگیری کند، اتفاق نظر وجود ندارد.
پیشگیری از پوکی استخوان
بعد از رسیدن به دورهٔ یائسگی احتمال ابتلا به پوکی استخوان در زنان افزایش می‌یابد که علت آن، کم شدن استروژن تولیدی در بدن است. آمار شکستگی باسن در زنان یائسه در جوامعی که به‌طور مرتب محصولات سویا مصرف می‌کنند، کمتر است و به‌نظر می‌رسد که مصرف مداوم ایزوفلاون‌های موجود در سویا در این مسئله نقش دارد (منبع ۱ و منبع ۲ و منبع ۳ و منبع ۴).
با این حال، در مورد اینکه آیا مصرف ایزوفلاون‌ها به صورت دوره‌ای می‌تواند تأثیرات مثبتی در افزایش تراکم استخوان داشته باشد، نظر واحدی وجود ندارد (منبع ۱ و منبع ۲ و منبع ۳ و منبع ۴ و منبع ۵ و منبع ۶) .
برخی از کارشناسان بر این باورند که تأثیر ایزوفلاون‌ها در جلوگیری از پوکی استخوان بستگی به این دارد که آیا بدن شخص بتواند از دایدزین، اتول درست کند یا نه (منبع ۱ و منبع ۲ و منبع ۳ و منبع ۴ و منبع ۵).
ولی یک تحقیق که اخیراً بر نمونه‌های تصادفی انجام شده است، نشان داد که استفاده از مکمل‌های ایزوفلاون در زنان یائسه می‌تواند جذب کلسیم را در بدن افزایش دهد حتی اگر بدن شخص قادر به تبدیل دایدزین به اتول نباشد.
کاهش سندروم‌های یائسگی
بیشتر زنان میانسال از سندروم‌های یائسگی از جمله گُرگرفتگی رنج می‌برند. در سال‌های اخیر ترس از خطرات احتمالی هورمون‌درمانی باعث شده است که زنان بسیاری به مصرف فیتواستروژن‌ها رو بیاورند. تحقیقات مختلف نشان داده‌اند که مصرف محصولات سویا و ایزوفلاون‌ها می‌تواند سندروم‌های یائسگی را کاهش دهد (منبع). با این‌حال، توجه به این نکته هم لازم است که مکمل‌های ایزوفلاون باید مدت طولانی‌تری مصرف شوند تا به حداکثر میزان تأثیرگذاری خود در کاهش سندروم‌های یائسگی برسند و حتی در حالت ماکزیمم تأثیرگذاری، به اندازهٔ هورمون‌درمانی در مقابله با سندروم‌های یائسگی موثر نیستند (منبع).
پیشگیری از بیماری‌های قلبی-عروقی
گاهی در مورد نقش سویا در پیشگیری از بیماری‌های قلبی-عروقی تبلیغ می‌شود، ولی با توجه به اطلاعات موجود، لزوماً نمی‌توان به چنین نتیجه‌ای رسید. تا کنون چند پروژهٔ تحقیقاتی به نقش فرآورده‌های سویا یا ایزوفلاون‌ها در جلوگیری از بیماری‌های قلبی-عروقی شامل بیماری سرخرگ کورونری، سکتهٔ مغزی و سکتهٔ قلبی پرداخته‌اند، ولی به نتایج واحدی نرسیده‌اند.
مثلاً نتایج یک تحقیق نشان داد که خطر سکتهٔ مغزی و قلبی در زنان ژاپنی که بیشترین مصرف ایزوفلاون‌ها را دارند نسبت به زنان ژاپنی که کمترین مصرف ایزوفلاون‌ها را دارند به ترتیب ۶۵ و ۶۳ درصد کمتر است ولی در مردان چنین تأثیری دیده نشد، یا یک تحقیق ۱۴٫۷ سالهٔ مشترک بین چین و سنگاپور هیچ رابطه‌ای بین مصرف درازمدت فرآورده‌های سویا، پروتئین سویا یا ایزوفلاون‌ها با بیماری‌های قلبی-عروقی، نشان نداد.
قسمت بعدی این مطلب را در اینجا بخوانید