رسانهٔ همیاری – ونکوور
دو سال قبل و پیش از نوروز سال ۱۳۹۹ با مرتضی مشتاقی، نویسنده، کارگردان و بازیگر تئاتر ساکن ونکوور، دربارهٔ حاجی‌فیروز در دنیای معاصر و اینکه حاجی فیروز کیست و از کجا آمده و چه نقشی در فرهنگ ما دارد، گفت‌وگویی داشتیم. سال گذشته نیز، باز هم‌زمان با نوروز خبر انتشار کتاب تحقیقی ایشان در همان زمینه با عنوان «تبار حاجی‌فیروز و غلام» را شنیدیم و با ایشان گفت‌وگویی داشتیم که از نظرتان گذشت. امسال، باز در آستانهٔ نوروز با ایشان گفت‌وگویی داشته‌ایم دربارهٔ میر نوروزی که توجهتان را به آن جلب می‌کنیم.
آقای مشتاقی عزیز، با سپاس از وقت شما برای این گفت‌وگو در آستانهٔ سال نو، در ابتدا لطفاً بفرمایید میر نوروزی چیست؟
میر نوروزی عضوی از نمایش سنتی ایران است که از گذشته‌های دور در نوروز توسط مردم برای مردم اجرا می‌شده و هدف آن سرگرمی و شادی بوده است. مردم در عید نوروز از میان خود شاه، وزیر، جلاد، سرباز و… انتخاب می‌کردند و برای مدتی محدود، پنج یا سیزده روز از اوامر شاهِ موقت اطاعت می‌کردند. شاه را معمولاً از میان افرادی انتخاب می‌کردند که گول و نادان بودند تا با فرمان‌های خود نمایش را شادتر و خنده‌آورتر کند. شاه هر فرمانی صادر می‌کرد، همه موظف بودند بی‌چون‌وچرا آن را اجرا کنند. البته بسیاری از این اوامر احمقانه بود، ولی مردم با خنده و شادی آن را انجام می‌دادند. هرچند در کنار آن اتفاق‌های مثبتی هم می‌افتاد مثل آشتی‌دادن کسانی که با هم قهر بودند یا حل اختلاف‌ها و غیره. بعد از مدت مذکور، سلطنت او به‌پایان می‌رسید و همه‌چیز به‌حالت عادی بر‌می‌گشت. از آنجایی که این نمایش بزرگ فقط در نوروز اتفاق می‌افتاد، میر نوروزی نام داشت.
آیا نمایش میر نوروزی از مراسم و آیین‌های نوروزی گرفته شده است؟
خیر، نوروز همواره با جشن‌های مختلف برگزار شده، سبزکردن سبزه، انداختن سفرهٔ هفت سین و… مراسم و آیین‌های نوروزی‌اند که در همهٔ مناطق به اشکال مختلف اجرا می‌شود، اما جشن‌های نوروزی ربطی به آئین‌های نوروزی ندارد، وسیله‌ای است برای سرگرمی و شادی، مثل مسابقهٔ اسب‌سواری زنان و مردان ترکمن که در نوروز برگزار می‌شود یا بز‌کِشی در افغانستان، یا کشتی چوقه در خراسان که مختص همین مناطق است. میر نوروزی نیز نوعی بازی نوروزی است که هدف آن شادی و سرگرمی بوده است.
بسیاری از مناطقی که نوروز را گرامی می‌دارند و مراسم آن را به‌جا می‌آورند، هیچ‌گاه میر نوروزی نداشته‌اند، مثل کشورهایی چون افغانستان، آذربایجان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان، قزاقستان، ترکمنستان، و… حتی در ایران نیز بسیاری از شهرها با میر نوروزی بیگانه‌اند. میر نوروزی بیشتر در مناطق کردستان و خراسان رواج داشته است.
آیا میر نوروزی هنوز هم بازی می‌شود؟
اسنادی وجود دارد که نشان می‌دهد میر نوروزی تا صد سال گذشته در ایران به‌خصوص مناطق خراسان و کردستان به‌صورت گسترده انجام می‌شده که به‌مرور زمان از بین رفته است، اما هنوز در اطراف شهر بانه، میر نوروزی بازی می‌شود.
تاریخچهٔ میر نوروزی چیست؟
یکی از نشانه‌ها که همهٔ ما با آن آشناییم، مربوط می‌شود به غزلی از حافظ در قرن هشتم.
سخن در پرده می‌گویم چو گل از غنچه بیرون آی / که بیش از پنج روزی نیست حکم میر نوروزی
قدیمی‌تر از حافظ سند دیگری است که مربوط می‌شود به کتاب تاریخ جهانگشای اثر عطاملک جوینی که در قرن هفتم، ۶۵۵ هجری قمری، به میر نوروزی اشاره می‌کند. او در این کتاب آورده که اندکی قبل از حملهٔ مغول به ایران، خوارزم از سلاطین خالی بود. مادر سلطان محمد خوارزمشاه از ترس، شخص ناتوان خماری را که از خوب و بد روزگار هیچ نمی‌دانست، بر تخت نشاند تا به‌طور موقت جای خالی سلطان را پر کند و خوارزم خالی از شاه نباشد. مادر شاه، از این ناتوان «میر نوروزی» ساخت.
آوردن نام میر نوروزی هم در غزل حافظ و هم در کتاب تاریخ جهانگشای جوینی، نشانه‌ای روشن است که مراسم میر نوروزی در قرن هفتم قمری در ایران رواج گسترده داشته و قدمتی دیرینه‌تر نیز داشته است.
پس میر نوروزی در بارگاه شاه هم برگزار می‌شده است؟
بسیاری از پژوهشگرها از همین حکایت عطاملک جوینی نتیجه گرفته‌اند که میر نوروزی در بارگاه شاهان هم برگزار می‌شده، ولی من اعتقاد دارم این‌طور نبوده، نام میر نوروزی در این حکایت به‌عنوان اصطلاح به‌کار رفته است. در این حکایت به‌خوبی مشاهده می‌شود که هدف، برگزاری جشن و سرور، خنده و شادی نبوده، همچنین این ماجرا فقط یک‌بار اتفاق افتاده که نمی‌توان نام رسم و رسوم بر آن گذاشت، مهم‌تر آنکه این اتفاق در نوروز نبوده که نتیجه گرفته شود، «این نمونه‌ای از مراسم میر نوروزی در بارگاه شاه ایران بوده است.» پس نتیجه می‌شود که «میر نوروزی» تنها تعبیری کنایی بوده برای پادشاهی کوتاه‌مدت و جهان ناپایدار که برای شاه موقت به‌کار رفته بود. در طول تاریخ ایران هیچ سندی وجود ندارد که نشان دهد پادشاه در بارگاه خود مراسم میر نوروزی برگزار می‌کرده است.
اما در تاریخ آمده که شاه عباس در ماجرای «یوسف سرکش» میر نوروزی برگزار کرده بود.
به‌همان دلایل قبلی که گفته شد، کاری را که شاه عباس انجام داده، نمی‌توانیم میر نوروزی بنامیم. دقت کنید که ماجرای یوسف سرکش چگونه بود. در زمان شاه عباس ستارهٔ دنباله‌داری پیدا شد. منجمان معتقد بودند که این ستاره نشانهٔ تغییر یا مرگ سلطانی است. شاه عباس به‌حکم ملا جلال منجم‌‌باشی یزدی، خود را از سلطنت خلع کرد و درویشی به‌نام یوسف سرکش محکوم به مرگ را به‌جای خود بر تخت نشاند تا بلا بر خود نازل نشود. شاه عباس سه روز از پنجشنبه هفتم تا بامداد یکشنبه دهم ذیقعدهٔ ۱۰۰۱ قمری از پادشاهی دست کشید و در بارگاه، همهٔ افراد از جمله خود شاه، خدمهٔ سلطان درویش شدند. در طول این مدت کسی به ملا جلال گفت سبب این سلطنت موقت تو بودی، اگر درویش (که دشمن توست) دستور کشتن تو را بدهد، چه خواهی کرد؟ ملا جلال به فکر فرو رفت، کاری کرد که بعد از سه روز درویش را بی‌هیچ دلیلی به دار آویختند و شاه دوباره بر تخت نشست.
می‌بینیم که این حکایت با هدف میر نوروزی که شادی و خنده بود، فاصلهٔ زیادی دارد. هدف شاه تنها نجات خود از بلا بوده، او نه به نوروز نظری داشته و نه به شادی پیرامون آن.
این‌طور که مشخص است، نمایش میر نوروزی قرن‌ها در ایران وجود داشته، این نمایش کمدی در ابتدا چگونه شکل گرفت؟
از اینکه میر نوروزی چگونه در ابتدا شکل گرفت و در چه تاریخی پدیدار شد، اطلاعی در دست نیست. به‌خاطر همین، نظریه‌های مختلفی وجود دارد که متأسفانه با هم همخوانی ندارند. مثلاً بهرام بیضایی در کتاب نمایش در ایران حدس می‌زند که نمایش کوسه برنشین و میر نوروزی از دل مراسم عمرسوزان پدید آمده، برخی دیگر، همین نظریه را قبول کرده و به‌عنوان سند مرتب از آن در مقالات استفاده می‌کنند. باید بگویم که با حدس بهرام بیضایی به چند دلیل اساسی نمی‌توانم موافق باشم.
۱- ما به‌طور یقین می‌دانیم که میر نوروزی در سال‌های ۶۰۰ هجری قمری وجود داشته است.
۲- همچنین می‌دانیم که با حملهٔ اعراب و حاکمیت مسلمانان، ساختن مجسمه یا پیکرتراشی به‌طور کل ممنوع شده بود که ابوریحان بیرونی نیز به آن اشاره کرده است. خواه مجسمهٔ شاه باشد خواه پیکر عمر.
۳- از تسلط اعراب تا دوران صفوی، اکثریت مطلق مردم ایران سنی‌مذهب بودند و مردم به عمر احترامی خاص می‌گذاشتند.
۴- همچنین می‌دانیم شاه اسماعیل صفوی بین سال‌های ۹۰۷ تا ۹۳۰ هجری قمری در ۹ ربیع‌الاول سالروز کشته‌شدن خلیفهٔ دوم عمر بن خطاب را جشن ملی و روز عمرکشان اعلام کرد. از این دوره بود که مراسم عمرکشان شکل گرفت و گسترش یافت.
بنابراین میر نوروزی که از قرن هفتم وجود داشته، نمی‌تواند از دل مراسم عمرسوزان که سه قرن بعد شکل گرفت، زاده شده باشد.
نظر شخص شما در مورد ریشهٔ میر نوروزی چیست؟
همان‌طور که گفتم، بازی میر نوروزی احتیاج به جمعیتی بزرگ داشت که نوروز بهترین زمان آن بود. اما بازی‌هایی شبیه به آن از ابتدا بین کودکان و نوجوانان مرسوم بوده که در اجتماعات بسیار کوچک‌تر برگزار می‌شد و ربطی به نوروز نداشت. این بازی نامش میر و وزیر بوده که به‌نظر می‌آید میر نوروزی ریشه در همین بازی دارد. در این بازی شاه توسط دیگران انتخاب نمی‌شد، بلکه با انداختن پشک، قرعه به‌نام شخصی می‌افتاد. وزیر و جلاد و دزد هم به‌همین ترتیب شناسایی می‌شدند. همه‌چیز بستگی به شانس داشت، برد و باختی بود که برنده شاه بود و بازنده دزد. آن‌وقت شاه علیه دزد فرمان صادر می‌کرد تا توسط جلاد به‌وسیلهٔ لُنگِ به‌هم‌تابیده‌شده یا کمربندی مجازات شود. این بازی روز خاصی نداشت و در هر زمان و مکان با چند نفر قابل اجرا بود. در این مورد شعری نیز از سلیم تهرانی وجود دارد که می‌گوید:
هر دو روزی دیگری را پیش می‌آرد سلیم / می‌کند دوران چو طفلان بازی میر و وزیر
قدمت این بازی به گذشته‌های بسیار دور برمی‌گردد. هرودوت (Herodotus) نخستین تاریخ‌نگار جهان در نقل زندگی کوروش بزرگ، حکایتی را در کتیبه‌های خود نقل می‌کند که به بازی شاه و وزیر در پانصد و پنجاه سال پیش از میلاد مسیح اشاره دارد.
این بازی بعدها میان جوان‌ها، میان‌سال‌ها و سال‌خورده‌ها هم رایج شد. قدیمی‌ترین سندی که در این مورد وجود دارد، مربوط به ۶۵۸ هجری قمری است که منهاج سراج جوزجانی در کتاب طبقات ناصری روایتی از آن نقل می‌کند: «هر هفته یک روز یعقوب لیث و برادرانش و جمعی از بزرگان در موضعی بیرون از شهر سیستان چنانچه معهود جوانان باشد، به لعب و تماشا مشغول بودندی و امیر و وزیر می‌باختند. روزی یعقوب به لعب و بازی امیر شده بود و بر هر کس از موالی و اقربا و برادران خود، اسمی از ارکان ملک نهاد.»
اگر چه سراج جوزا‌نی کتاب را در سال ۶۵۸ هجری قمری نوشته است، ولی ما می‌دانیم حکایتی که نقل کرده مربوط به سال‌های ۲۶۵ – ۲۲۵ هجری قمری است، زیرا یعقوب لیث بین این سال‌ها می‌زیسته است. پس نتیجه می‌شود بازی میر و وزیر از اوایل سدهٔ دوم هجری قمری و شاید هم بسیار پیش از آن بین جوانان رواج داشته است.
آیا این بازی‌ها مختص ایرانی‌ها بود؟
علت این بازی‌ها را باید جدا از مرزبندی‌های جغرافیایی و زمانی جست‌وجو کرد. خصلت کودکان و نوجوانان است که تقلید از شاهان را که با جلال و شکوه در قصه‌ها حضور داشتند، به بازی تبدیل کنند. این‌گونه بازی‌ها در کودکان سراسر جهان به گونه‌های مختلف دیده می‌شود. در برخی از کشورها این بازی به بزرگ‌ترها انتقال یافته و نمایشی شبیه به میر نوروزی پدیدار شده است.
پس باید شبیه نمایش میر نوروزی در کشورهای دیگر هم دیده شده باشد.
همین‌طور است، کاملاً درست می‌فرمایید. ما در برخی ملت‌های دیگر بازی‌هایی را که شبیه میر نوروزی باشد، می‌بینیم، به‌طور مثال در فرانسه، انگلستان، اسپانیا و…
لطف کنید مثالی از یکی از این کشورها بزنید.
چشم، می‌توانیم به رمان گوژپشت نوتردام اثر ویکتور هوگو در کشور فرانسه اشاره کنیم. این رمان در سال ۱۸۳۱میلادی منتشر شد. در ابتدای رمان می‌خوانیم که جشن بزرگی در میدان شهر برپاست. مرد گوژپشت که از خدمهٔ کلیسا است و در آنجا زندگی می‌کند، بیرون می‌آید تا از نزدیک شاهد جشن و سرور باشد. او چهره و اندامی بسیار غیرعادی دارد. کسی با دیدن او یکه می‌خورد، بعد با صدای بلند شروع به خندیدن می‌کند. مرد گوژپشت را به دیگران نشان می‌دهد، سپس با اشتیاق فریاد می‌زند بیایید این مرد را به‌عنوان شاه موقت انتخاب کنیم. دیگران که در حال جست‌وجوی شاه موقت در محل بودند، همراه با شادی و خنده پیشنهاد او را می‌پذیرند. گوژپشت را بر دوش گرفته و بر تخت شاهی که در آن وسط آمادهٔ همین کار بود می‌نشانند. جالب آن است که شاه نیز نظاره‌گر این بازی است و می‌خندد و مرد گوژپشت برای مدتی بر تخت شاهی می‌نشیند که مردم آن را بر دوش حمل می‌کنند. او از شرایط پیش‌آمده لذت هم می‌برد و … .
صحنهٔ مذکور در فرانسه، شباهت زیادی به نمایش میر نوروزی ایرانی دارد، بی‌آنکه مردم فرانسه نوروز، مراسم عمرکشان، کوسه‌برنشین و… داشته باشند.
آیا نمایش میر نوروزی متن نمایشنامه‌ای هم داشته است؟
میر نوروزی یک بازی است که هیچ‌گونه متنی ندارد. همچنین کارگردان و بازیگر حرفه‌ای هم در آن نقشی ندارند. در واقع یک بازی جمعی است که توسط مردم شکل می‌گیرد و خود‌به‌خود تبدیل به نمایش می‌شود. به‌خاطر همین متن نمایش برای آن نوشته نمی‌شد.
شنیده‌ایم شما نمایشنامه‌ای به‌اسم میر نوروزی نوشته‌اید؟ لطفاً کمی راجع به آن صحبت کنید.
در مورد میر نوروزی یک کار پژوهشی انجام داده‌ام که ریشه‌ها و نشانه‌های میر نوروزی نام دارد. یک نمایشنامه هم نوشته و ضمیمه آن کرده‌ام به نام میر نوروزی تا خواننده هر چه بهتر با فضای آن آشنا شود. این مجموعه در دست چاپ است که به‌زودی عرضه خواهد شد.