گفت‌وگو با عظمت اژدری، خواهر زنده‌یاد غنیمت اژدری، از جانباختگان پرواز ۷۵۲
رسانهٔ همیاری – ونکوور
ژانویهٔ سال گذشته، در دو شمارهٔ پیاپیِ «رسانهٔ همیاری»، یعنی شماره‌های ۹۸ و ۹۹، تا جای ممکن به خبرها و موضوعات مربوط به فاجعهٔ سرنگون‌کردن هواپیمای اوکراینی و کشته‌شدن ۱۷۶ انسان بی‌گناه، پرداختیم و نیز طی یک‌سال گذشته با انتشار مطالب و گفت‌وگوهای مختلف، تحقیقات انجام‌شده در روشن‌شدن حقایق و روند دادخواهی را دنبال کرده‌ایم. همچنین هشتم ژانویهٔ امسال، در سالگرد این فاجعه، در کنار مقامات و نهادهای سیاسیِ فدرال، استانی و شهری کانادا و همچنین فعالان اجتماعی و سیاسی جامعهٔ ایرانی-کانادایی با همدردی و همبستگی با بازماندگان قربانیان پرواز ابدی ۷۵۲ یاد عزیزانی را که در این پرواز از دست دادیم، گرامی داشتیم. حال پس از گذشت یک‌سال از این فاجعهٔ دردناک، تصمیم داریم تا جای ممکن با بازماندگان و خانواده‌های مسافران این پرواز صحبت کنیم و ببینیم پس از گذشت این مدت چه می‌کنند، چطور روزگار می‌گذرانند و خواسته‌شان چیست. با گذشت بیش از یک‌سال، بسیاری از بازماندگان هنوز هم مایل نیستند از آنچه بر سر خودشان و عزیزانشان آمده است، چیزی بگویند. تلاش ما این است که تا جای ممکن پای صحبت آن‌دسته از بازماندگانی که برای گفت‌وگو آمادگی دارند، بنشینیم. در شمارهٔ ۱۲۶، با خانم بهشته رضاپور، مادر زنده‌یاد بهاره کرمی‌مقدم، در شمارهٔ ۱۲۸، با خانم ژاله معینی، خواهر زنده‌یاد محمد معینی، در شمارهٔ ۱۲۹ با خانم منظر ضرابی، مادر زنده‌یاد سهند صادقی و زنده‌یاد الوند صادقی، مادر همسر زنده‌یاد نگار برقعی و مادربزرگ زنده‌یاد سوفی امامی، در شمارهٔ ۱۳۱ با خانم اعظم سلمانی، مادر زنده‌یاد شهرزاد هاشمی و مادربزرگ زنده‌یاد مایا زیبایی، که همگی ساکن ایران‌‌اند، در شمارهٔ ۱۳۲ با آقای حبیب حق‌جو، پدر زنده‌یاد سحرناز حق‌جو و پدربزرگ زنده‌یاد السا جدیدی، ساکن تورنتو و در شمارهٔ ۱۳۳ با خانم مرجان ربیعی، مادر زنده‌یاد پگاه صفرپور کلور، ساکن ایران گفت‌وگو داشتیم، در این شماره با خانم عظمت اژدری، خواهر زنده‌یاد غنیمت اژدری، ساکن لندن گفت‌وگویی داشته‌ایم که توجه شما را به آن جلب می‌کنیم. همهٔ این گفت‌وگوها از طریق این لینک در دسترس است: https://bit.ly/Hamyaari-PS752Families
شایان ذکر است که گفت‌وگو با خانم اژدری در تاریخ ۱۹ ژوئن ۲۰۲۱ برای درج در نسخهٔ چاپی شمارهٔ ۱۳۶ رسانهٔ همیاری مورخ ۲۵ ژوئن ۲۰۲۱ تنظیم شده است و تحولات پس از این تاریخ در آن انعکاس نیافته است.
با سلام خدمت شما خانم اژدری عزیز، از وقتی که به ما دادید و دعوتمان را برای این گفت‌وگو پذیرفتید، بسیار سپاسگزاریم. ضمن عرض تسلیت دوباره برای ازدست‌دادن خواهر عزیزتان، لطفاً خودتان را معرفی بفرمایید و سپس دربارهٔ خواهرتان که در فاجعهٔ سرنگونی هواپیمایی اوکراین از دست داده‌اید، برایمان بگویید. چه سالی به کانادا مهاجرت کردند؟ علائق ایشان چه بود و در چه زمینه‌ای فعالیت داشتند؟
من تا ۸ ژانویهٔ ۲۰۲۰ عظمت اژدری بودم، ولی از آن روزِ شوم به‌بعد به‌نام خواهر غنیمت شناخته می‌شوم.
غنیمت در تابستان ۲۰۱۹ توانست یکی از بهترین بورسیه‌های دانشگاه گوئلف کانادا را کسب کند و در سپتامبر ۲۰۱۹ با ویزای دانشجویی به کانادا مهاجرت کرد. فقط ۴ ماه از رفتن غنیمت به کانادا گذشته بود که به‌خاطر دلتنگی و تجدید دیدار و علی‌رغم مخالفت خانواده فقط برای دو هفته تعطیلات به ایران برگشت. کمتر کسی را دیدم که مثل غنیمت زندگی را بفهمد، آن را زندگی کند و برای لحظه‌لحظه‌اش برنامه داشته باشد.
او فعال محیط زیست بود، ذره‌ذرهٔ خاک ایران را عاشقانه دوست داشت و به‌خاطر ریشهٔ قشقایی‌اش توانسته بود با بومی‌ها و عشایر ایران ارتباط نزدیکی برقرار کند و برای ایجاد پلی بین سنت و مدرنیته قدم بزرگی بردارد. او با استفاده از آخرین تکنولوژی نقشه‌برداری برای حفظ قلمرو زیستی عشایر، اقدامات ارزشمندی انجام داد.
غنیمت در جلسات و کنفرانس‌های سازمان‌های بین‌المللی با افتخار لباس قشقایی می‌پوشید و با این کار برای شناساندن ایلش به جامعهٔ علمی، بیشتر از هزاران مقاله و سخنرانی حرف داشت.
غنیمت ریزنقش و کوچک‌اندام بود، اما قلبی بزرگ و روحی آزاد داشت و به‌قول استاد دانشگاهش مثل ترقه بود. او می‌رفت تا در زندگی جدیدش با بالارفتن از پله‌های علم و دانش بتواند به بشریت و کرهٔ زمین خدمات بیشتری ارائه دهد.
دليل انتخاب اسم غنیمت این بود که او در اوج جنگ به دنیا آمد و گویا ما او را در آن شرایط سخت به غنیمت گرفته بودیم. جنگ‌هایی که جز برای منافع حاکمان نیست و قربانیان آن جز بی‌گناهان نیستند. افسوس که غنیمت را در یکی از همان جنگ‌های برنامه‌ریزی‌شده از ما گرفتند و جز خاطراتی و افتخاراتی از او برای ما چیزی باقی نگذاشتند.
فقدان خواهرتان چگونه به‌لحاظ روحی و روند زندگی روزمره، شما و دیگر اعضای خانواده و نزدیکانتان را تحت تأثیر قرار داده است؟
اگر بگویم که بعد از غنیمت زندگی برای ما نمانده که بتوانم از چگونگی آن بگویم، بیراه نگفته‌ام.
اگر زندگی خانوادگی خودمان را به یک کتاب تشبیه کنم، گویا غنیمت شیرازهٔ آن کتاب بوده است که با رفتنش شیرازهٔ زندگی‌مان از هم پاشید و هرگز چون قبل نخواهد شد. نبودن او چنان در لحظه‌لحظهٔ زندگی ما جاری است که با هیچ‌چیز در این دنیا پر نمی‌شود. کمر پدر و مادرم در زیر این بار سنگین خم شده و دیدن غصهٔ هر روزهٔ آن‌ها درد مضاعفی است که در شرح نمی‌گنجد.
وسایل شخصی عزیزان ما به غارت رفت. دلارها و جواهرات را به تاراج بردند. از غنیمت جز انگشتری و پاسپورتی نیمه‌سوخته چیزی به ما تحویل ندادند. کاش حداقل موبایل یا لپ‌تاپش را داشتم تا بتوانم عکس‌ها و فیلم‌هایش را داشته باشم. در گزارش‌های اولیه موبایلش را دیدم که شکسته بود، اما افسوس که هرگز آن را تحویل ندادند.
یکی از مسائلی که برای ما خانواده‌ها بسیار کشنده و دردناک است، فکرکردن و تصور اینکه در آن سه دقیقه چه بر عزیزان ما گذشته است؛ فاصلهٔ بین شلیک اول تا سرنگونی کامل هواپیما. آخرین ترسناک‌ترین تجربهٔ تلخی که یقیناً آن مسافران از همه‌جا بی‌خبر بین زمین و هوا داشته‌اند. آیا هرگز فکر کرده‌اند که گرفتار چه جنایتی شده‌اند؟ آیا باور کرده‌اند که آخرین لحظات زندگی را می‌گذرانند؟ آیا سوختن خود را به چشم دیده‌اند و یا قبل از احساس هر دردی، از ترس قالب تهی کرده‌اند؟ آیا پدرها و مادرها در آن دقایق توانسته‌اند بچه‌هایشان را در آغوش بکشند؟ مسافران تنهایی چون غنیمت، به چه فکر کردند و چه فریادی سر دادند؟ این سؤالات هرگز لحظه‌ای ما را رها نخواهد کرد.
امیدواریم روزی باشد که عاملان این جنایت چنین لحظاتی را تجربه کنند و آرزوی مرگ کنند، اما مرگ هم از آن‌ها رو برگرداند.
اگر اقداماتی اعم از تأسیس انجمن خیریه یا اهدای بورس تحصیلی یا مواردی از این دست برای گرامی‌داشت یاد و خاطرهٔ خواهرتان انجام داده‌اید یا در فکر انجام آن هستید، لطفاً بفرمایید.
چند ماه پس از این فاجعه، دانشگاه گوئلف بورسیه‌ای به‌نام غنیمت راه‌اندازی کرد که ما برای پیشبرد آن همکاری می‌کنیم. من آرزو دارم بتوانم به یاد غنیمت و برای ادامهٔ راه او برای حفظ محیط زیست ایران که واقعاً در خطر است، کاری انجام دهم، ولی به‌خاطر اینکه خودم در آنجا حضور ندارم قدری مشکل است. امیدوارم روزی بتوانم به این آرزویم جامهٔ عمل بپوشانم.
آیا با سایر بازماندگان قربانیان سرنگونی هواپیمای اوکراینی ارتباط دارید؟ اگر پاسخ مثبت است، این ارتباط چطور به شما کمک کرده است؟
بی‌گمان یکی از عواملی که باعث شد ما خانواده‌های پرواز بتوانیم تا الان سر پا باشیم، این بود که همدیگر را پیدا کردیم، خانوادهٔ بزرگی تشکیل دادیم و در کنار هم برای رسیدن به حقیقت و عدالت، پشت‌به‌پشت هم تلاش می‌کنیم.
تا قبل از این، هر کدام فقط سوگوار عزیز ازدست‌رفتهٔ خودمان بودیم، ولی حالا هر کدام، دادخواه ۱۷۶ بی‌گناه هستیم. ما همدردانی هستیم که برای دفاع از خون به‌ناحق‌ریختهٔ جگرگوشه‌هایمان دست‌در‌دست هم داده‌ایم و تا روز دادخواهی، پا پس نخواهیم کشید.
بیش از ۱۷ ماه از این فاجعهٔ بسیار تلخ گذشته است. در طول این مدت، آیا هیچ تماسی از سوی مسئولان بررسی‌کننده در ایران، کانادا یا اوکراین با شما گرفته شده است؟ آیا هیچ گزارشی از روند دادرسیِ این پرونده در اختیار شما قرار داده شده است؟
خیر، متاسفانه تا به امروز، گزارشی به ما به‌عنوان خانوادهٔ قربانیان داده نشده است. ناگفته نماند که هر چند وقت یک‌بار اطلاعات متناقض و دروغینی از مقامات ایرانی در رسانه‌ها شنیده می‌شود که چون پاشیدن نمک بر زخم، آزاردهنده است.
برای مثال، اعلام کردند که پرونده به دادگاه ارسال شده در صورتی که نه هیچ‌کدام از خانواده‌ها و نه حتی وکلای خانواده‌ها کمترین اطلاعی از محتوای این پرونده ندارند.
اواخر فوریهٔ امسال گزارش خانم اگنس کالامارد، گزارشگر ویژهٔ سازمان ملل متحد در امور اعدام‌های فراقضایی و خودسرانه، دربارهٔ روند رسیدگی مراجع قضایی ایران به پروندهٔ سرنگونیِ پرواز ۷۵۲ منتشر شد که در آن به موارد مهمی اشاره شده بود. از جمله اینکه «به‌نظر می‌رسد برخی مدارک از بین رفته باشد» یا «مقام‌های ایرانی هنوز «فراتر از هرگونه تردید منطقی» ثابت نکرده‌اند که هواپیما را به‌طور عمدی هدف قرار نداده‌اند.» آیا شما این گزارش را دیده‌اید؟ نظرتان دربارهٔ آن چیست؟
بله، گزارش را مفصل بررسی کرده‌ایم. اتفاقاً گزارش بسیار خوبی بود و سؤالاتی در آن مطرح شده و اینکه ایران به هیچ‌کدام از سؤالات جواب نداده و همین عدم پاسخگویی می‌تواند عمدی‌بودن شلیک به هواپیما را تقویت کند. این‌ها همه تکه‌هایی از یک پازل‌اند که با کنار هم قراردادن آن‌ها، حقیقت آشکارتر خواهد شد و به بردن پرونده به دادگاه بین‌المللی کمک خواهد کرد؛ همان چیزی که خواستهٔ ماست برای رسیدن به حقیقت و اجرای عدالت.
نظر شما راجع به گزارش نهایی ایران دربارهٔ فاجعهٔ سرنگونی هواپیمای اوکراینی که در ماه مارس گذشته منتشر شد، چیست؟
من اگر بخواهم نظرم را در رابطه با گزارش ایران در یک جمله خلاصه کنم، می‌توانم بگویم که این گزارش، متنی پر از اشتباه، دروغ، سانسور و تناقض بود.
گزارشی که در سطح بسیار پایین تمام تمرکز را بر روی این گذاشته که جنایت را به یک خطای انسانی اپراتور تقلیل دهد. مکالمات جعبهٔ سیاه به‌صورت کامل و شفاف ذکر نشده، به مکالمات پدافند تور ام‌وان هیچ اشاره‌ای نشده و حتی از مکالمات برج مراقبت خبری نیست. این‌ها، همه و همه نشان از پنهان‌کاری و عدم شفافیت دارد. یک گزارش فرمالیته و بدون اطلاعات دقیق و مفید. گزارشی که بعد از زمان بسیار طولانی و فقط برای رفع تکلیف منتشر شد و باز هم نتوانست هیچ عقل سلیمی را متقاعد کند.
چندی پیش فایل صوتی گفت‌وگوی جواد ظریف، وزیر امور خارجهٔ ایران، منتشر شد که بخشی از آن دربارهٔ گفت‌وگوهای جلسهٔ شورای امنیت ملی پس از شلیک به پرواز ۷۵۲ است. آیا این گفت‌وگو را شنیده‌اید؟ نظر شما دربارهٔ آن چیست؟
بله، این فایل صوتی در عین جنجالی‌بودن، باز هم باعث تازه‌ترکردن درد ما خانواده‌ها شد. در این فایل به‌وضوح مشخص می‌شود که ظریف را، که سابقهٔ عادی‌سازی جنایت و پنهان‌کردن حقایق را دارد، مسئول کرده‌اند که به‌هر نحوی شده سروته پرونده را به‌هم بیاورد و مانع شود که این پرونده به دادگاه بین‌المللی کشیده شود.
با انتشار این فايل صوتی، ظریف بیش‌ازپیش چهرهٔ کریه خود را به نمایش گذاشت و ما را در ادامهٔ راهمان به‌سوی حقیقت و عدالت مصمم‌تر کرد.
به‌تازگی محسن بهاروند، معاون امور حقوقی و بین‌المللی وزارت امور خارجهٔ ایران، اعلام کرد که تعدادی از خانواده‌های جانباختگان غرامت دریافت کرده‌اند، آیا با شما یا خانواده‌هایی که می‌شناسید، چنین صحبتی شده است و اگر شده است، پاسخ شما چه بوده است؟
غرامت خط قرمز ما خانواده‌هاست. ما بحث غرامت را توهین به خودمان و عزیزان بی‌گناهمان می‌دانیم و قطعاً می‌تواند آخرین چیزی باشد که ما به آن فکر می‌کنیم. جمهوری اسلامی تلاش می‌کند تا با مطرح‌کردن بحث غرامت، به خانواده‌ها نزدیک شود، ولی ما خانواده‌ها با هوشیاری و با دستِ‌ردزدن به سینه‌شان، نقشه‌شان را نقش بر آب می‌کنیم. تا حقیقت روشن نشود، حرف زدن از غرامت بی‌معناست.
در ۲۰ ماه مه، دادگاه عالی انتاریو پس از رسیدگی به شکایت ۴ خانواده از خانواده‌های جانباختگان، در حکمی حمله به پرواز ۷۵۲ را عامدانه و اقدامی تروریستی دانست. نظر شما دربارهٔ این حکم چیست و فکر می‌کنید چنین حکمی چه کمکی به دادخواهی خانواده‌های بازماندگان خواهد کرد؟
ما خانواده‌ها از همان ماه‌های اول به عمدی‌بودن این جنایت باور داشته‌ایم و همیشه آن را فریاد زده‌ایم، اما گاهی به احساسی‌بودن و گاهی به نداشتن شواهد کافی محکوم شده‌ایم. این حکم، جمهوری اسلامی را محکوم کرد و مهر تأییدی بود بر ادعای ما مبنی بر عمدی‌بودن شلیک به هواپیمای مسافربری. مطمئناً این حکم می‌تواند دست ما را برای بردن پرونده به مراحل بعدی بازتر کند.
اواخر ماه مه سازمان دیدبان حقوق بشر در گزارشی از آزار و شکنجهٔ تعدادی از اعضای خانواده‌های جانباختگان پرواز ۷۵۲ خبر داد. نظرتان دربارهٔ این گزارش چیست؟ آیا اعضای خانوادهٔ شما یا خانواده‌هایی که می‌شناسید، مورد آزار و اذیت یا شکنجه قرار گرفته‌اند؟
این گزارش توانست گوشه‌ای از ظلم و ستمی را که بر خانواده‌ها رفته و می‌رود، نشان دهد. خانواده‌هایی که به‌جای معذرت‌خواهی و دلجویی و زمانی که باید جز سوگواری کار دیگری نداشته باشند، مورد آزار و اذیت قرار گرفتند.
خانوادهٔ خود من نیز مورد اجحاف‌های زیادی واقع شد. از حضور گستردهٔ نیروهای امنیتی در مراسم تدفین و بزرگداشت گرفته تا حضورشان در خانه و تحمل عذابی صدچندان با دیدن قاتل‌های عزیزانمان و همچنین با فرستادن بسته‌ای خاک و مهر و جانماز و مجبورکردن اعضای خانواده برای بوسیدن خاک و بسته که اظهار می‌کردند تبرک شده و از مشهد آمده است. همهٔ این‌ها شکنجه‌های روحی و عذاب‌هایی بوده که هرگز فراموش نخواهد شد. خانواده‌های دیگری هم هستند که خیلی بیشتر از ما شکنجه و آزار و اذیت شده‌اند. این زخم‌ها هرگز ترمیم نخواهد شد و تا ابد با ما خواهد بود.
اوایل ماه ژوئن، چهار کشور کانادا، سوئد، اوکراین و بریتانیا در ارتباط با پروندهٔ پرواز ۷۵۲ علیه ایران ادعای خسارت کردند. آیا شما این بیانیه را دیده‌اید؟ آیا درخواست‌های مطرح‌شده در این بیانیه با خواسته‌های شما به‌عنوان عضو خانوادهٔ یکی از جانباختگان همراستاست؟
در این بیانیه نه تمام خواسته‌های ما، ولی قسمتی از آن‌ها مطالبه شده است. اینکه ایران باید تمام و کمال مسئولیت جنایت خود را بپذیرد و در جبران آن بکوشد، به سؤالات جواب دهد و با شفاف‌سازیِ اینکه چه اتفاقی و چرا افتاده است، راه را برای مذاکره و رسیدن به حقیقت هموار سازد. البته ما امیدواریم که این بیانیه فقط روی کاغذ نباشد و با فشار به جمهوری اسلامی، نهایتاً در عمل هم به انجام برسد.
با پایان‌یافتن انتخابات در ایران، ابراهیم رئیسی به‌عنوان رئیس‌جمهور بعدی ایران معرفی شده است. به‌نظر شما این امر چه تأثیری بر روند رسیدگی به پروندهٔ شلیک به پرواز ۷۵۲ خواهد داشت؟
به‌نظر من قسمت پایانی بیانیهٔ انجمن خانواده‌های جانباختگان، بهترین پاسخ به سؤال شماست. در این بیانیه آمده است:
«فردی که به‌عنوان رئیس‌جمهور معرفی شده است از عاملین و آمرین کشتار PS752 است. او در شب هجدهم دی ماه از اعضای اصلی شورای عالی امنیت ملی بوده است که دستور به بازگذاشتن آسمان ایران دادند و همچنین، تحقیقاتِ مخفیانه و غیرمنصفانه در زیرمجموعهٔ او صورت گرفته است که هیچ‌کس از جزئیات آن باخبر نیست. بر ماست که نگذاریم این فرد از لیست تحریم‌های بین‌المللی خارج شود، بلکه به لیست افراد تحت تحریم کشور کانادا و کشورهای دیگر افزوده شود و روزی هم پاسخ‌گوی مسئولیتش در جنایت PS752 و جنایات دیگرش در چهار دههٔ گذشته در ایران باشد.»
خواستهٔ شما به‌عنوان یکی از بازماندگان قربانیان این فاجعه چیست؟
ما از رژیم جنایتکار و فاسد جمهوری اسلامی هیچ خواسته‌ای نداریم، چون می‌دانیم که پایه و اساس آن بر ظلم و بی‌عدالتی است. درخواست ما از جوامع بین‌المللی است که در مقابل این جنایت بی‌سابقه سکوت نکنند و با ما همراه شوند. تا رسیدن به حقیقت و عدالت در یک دادگاه عادل، کوتاه نیایند و با جمهوری اسلامی مماشات نکنند. ما زخم‌خوردگان و داغداران این مقطع تاریک از تاریخ، از مردم می‌خواهیم این جنایت را فراموش نکنند. ما از مردم ایران انتظار داریم که تا خودشان به سرنوشت ما دچار نشده‌اند، همراه باشند برای دادخواهی و در طرف درست تاریخ بایستند، نه با ظالمان و اشرار.
هر کس به‌هر نحوی از این رژیم جانی حمایت کند، در این جنایت همدست شده دستش به خون عزیزان ما آغشته می‌شود.
جامعهٔ ایرانی کانادا چه کمکی می‌تواند در دادخواهی به شما بکند؟ چه انتظاری از آن‌ها دارید؟
جامعهٔ ایرانی کانادا می‌تواند با فشار بر دولت کانادا به‌عنوان یکی از کشورهای درگیر این ماجرا، راه را برای رسیدن به حق هموار کند. امضای کارزارها و حضور در تجمعات و همچنین گفتن از این فاجعه برای زنده نگه‌داشتن آن می‌تواند کمک بزرگی باشد.
اگر صحبت دیگری دارید، لطفاً بفرمایید.
ممنون از شما که فرصتی فراهم می‌کنید تا ما بتوانیم گوشه‌ای از آنچه را که به ما گذشته و می‌گذرد، بازگو کنیم.
با آرزوی صبر و به‌امید دادخواهی، بار دیگر از وقتی که برای این گفت‌وگو گذاشتید، بسیار سپاسگزاریم.